"Ostatnie odkrycia, tak dramatycznie przesuwając wstecz działalność artystyczną człowieka, pozwalają sformułować nową, hipotetyczną definicję: człowiekiem był ten, kto nie tylko umiał zrobić narzędzie, ale także stworzyć - dzięki swej wyobraźni i wrażliwości - dzieła sztuki.

A więc chodziło nie tylko o to, aby przetrwać, ale żeby żyć w pięknie, w świecie, w którym istniały nie tylko potrzeby ciała, ale i wymogi ducha. A więc pierwsze, najbardziej podstawowe kryterium człowieka: twórca, nie tylko wytwórca.” .

Ryszard Kapuściński, Lapidarium III

Kultura i sztuka na znakach pocztowych jest na tyle obecna, że może sprowokować do szerszych nią zainteresowań, wreszcie zafascynować. Moja, zupełnie amatorska, przygoda z prałowiectwem zaczęła się  ponad dwadzieścia lat temu. Przedmiotem fascynacji, dzięki filatelistyce, stało się przebogate życie pierwszych łowców, w szczególności związane z łowami. Przy opisywaniu znaczków trzeba było wzbogacić się w podstawową wiedzę z zakresu kultur pradziejowych. Tak poznałem przodków łowieckich polujących: maczugami, kamieniami, oszczepami, bolami, łukami, oraz pramyśliwych wrażliwych na piękno: malarzy, rzeźbiarzy, twórców kultury łowieckiej.

Historycy sztuki zaczynają swe wykłady od malarstwa jaskiniowego. Myśliwi swą wiedzę o zwierzynie paleolitu, sposobach polowań i zwyczajach pierwszych myśliwych zawdzięczają malowidłom, rytom naskalnym i innym wytworom ludzi epoki kamiennej ze wszystkich kontynentów.

Poznanie życia twórców sztuki pradziejowej uzasadnia stwierdzenie, że to, co dzieje się w sferze kultury, a może i etyki łowieckiej już było i to bardzo dawno. W łowiectwie jesteśmy zwykłymi naśladowcami zachowań naszych przodków sprzed ponad 30 tysięcy lat. Naturalnie o świecie wiemy więcej, mamy lepsze narzędzia i broń, rozwijamy się szybciej, ale czy nasza dusza myśliwska jest bogatsza od duszy mieszkańców Groty Lascaux ? Czy, uwzględniając realia epok, zachowania społeczne, myśliwska kultura i solidarność, a może i etyka łowiecka dzisiejszych myśliwych jest na wiele wyższym poziomie niż twórców z Altamiry? Czy proporcjonalnie do rozwoju cywilizacyjnego podnosimy poziom kultury łowieckiej ?

W Afryce występują dwa główne ośrodki malowideł i rytów naskalnych. Znajdują się one w Południowej Afryce, Botswanie, Zimbabwe, uwiecznione przez Buszmenów na blokach skalnych płaskowyżu powulkanicznego, w szczególności na ścianach schronisk skalnych piaskowców w Górach Smoczych. Malowidła, przedstawiają dużych roślinożerców: słonie żyrafy, nosorożce i antylopy oraz, jak widać na znaczkach, polujących myśliwych. Wg H. Breuila najstarsze malowidła pochodzą sprzed 10 000 lat, chociaż współczesne badania szacują ich wiek na około 5 000 lat p.n.e.

Sztuka Północnej Afryki, z centrum w masywach górskich Sahary, zwana także saharyjską sztuką, jest kroniką tego pustynnego obszaru Afryki. Spotykamy je m.in. w Libii, Algierii, Mauretanii, Czadzie, Etiopii i Tunezji. Malowidła i ryty występujące w oddzielnych grupach powstały w okresie, kiedy Sahara pokryta była bujną roślinnością. Do 4 tysiąclecia p.n.e. najchętniej ryto i malowano wymarłe już bawoły, słonie, nosorożce, żyrafy naturalnej wielkości oraz myśliwych z kijami, łukami, dzidami. W późniejszym okresie, do 2 000. lat p.n.e. oprócz scen polowań, także z kamiennymi toporami, przeważają sceny z życia codziennego - wypas bydła, walki łuczników. Najmłodsze dzieła północnoafrykańskich artystów przedstawiają konie, rydwany, wielbłądy, dzikie owce.

Czy na porośniętej bujną roślinnością Saharze dochodziło do spotkań myśliwych i artystów europejskich z afrykańskimi? Mimo istniejących podobieństw kultury południowohiszpańkiej i półocnoafrykańskiej nie ma takiej pewności. Archeolodzy mają na ten temat różne opinie. Sztuka naskalna w Afryce Południowej nie wygasła, pojawiają się nowe ryty i malowidła, czasem zaskakujące - biały człowiek z karabinem.

We wszystkich niemal afrykańskich „galeriach z przeszłości” spotykamy zwierzęta łowne i sceny z polowań.

Afryka Południowa. W płaskim, jałowym krajobrazie Kalahari w Botswanie wyrastają cztery wzgórza Tsodilo Hils, zwane „Luwrem Pustyni”, zamieszkiwane niegdyś przez buszmenów San, którzy okazali się utalentowanymi paleolitycznymi artystami i pozostawili po sobie przeszło 4,5 tys. malowideł naskalnych. Okoliczne sawanny były miejscem polowań a skaliste ściany i wnęki grot stanowiły sanktuaria, w których jak twierdzi Andre Leroi-Gouran dominował kult myślistwa, tj. zapewnienia sobie pomyślności w łowach. Wspólnoty zamieszkujące okolice Tsodilo, czczą je, jako miejsce kultu nawiedzane przez duchy przodków.

Malarstwo naskalne na wzgórzach Tsodilo Hils w Botswanie.

Także w północno - zachodniej Namibii (dawniej South-West Afryce), w rejonie miasta Khorixas (region Twyfelfontein) znajdujemy wspaniałe rysunki myśliwych San z epoki neolitycznej. Cechą charakterystyczną obrazów z Twyfelfontein i niedaleko położonego masywu Brandberg są postaci zwierzyny z kończynami ludzkimi i ich szlaki znaczone tropami. Spośród wielu teorii najbardziej prawdziwą z myśliwskiego punktu widzenia, wydaje się ta sformułowana przez D. Lewisa J.-Williama, że szamani chcieli wpłynąć na wędrówki zwierząt, umożliwiając myśliwym ich wytropienie. Nie można też lekceważyć innej hipotezy mówiącej o edukacyjnej roli tropów. A może znaczenie miało i jedno i drugie?

Odizolowany masyw Brandberg w Namibii pokrywa obszar 650 km² i wznosi się na 2573 m ponad pustynię. Ponad 43 tysiące pojedynczych rysunków w prawie 1000 miejscach przedstawia zwierzynę (gazele, antylopy, słonie, tropy, nosorożce) żerującą na ubogich nękanych suszą pastwiskach. Myśliwi, wg Pagera Haralda, w ten symboliczny sposób wyrażali pragnienie, aby zachowały się zielone pastwiska, dające obfitość pożywienia zwierzynie i myśliwym. Wiele scen przedstawia polowania i tańce rytualne. Obrazy datowane są na około 2700 lat p.n.e. Najsłynniejszym obrazem jest tzw. „Biała Pani (Dama)”, która jest w istocie osobnikiem męskim, najprawdo-podobniej czarownikiem z łukiem lub wojownikiem.

W Górach Smoczych (Drakensberg) po stronie Republiki Południowej Afryki (RPA, South Afrika, RSA) buszmeni San zostawili po sobie około 20 tysięcy indywidualnych obrazów w 500 różnych miejscach. Park Drakensberg jest miejscem światowego dziedzictwa kulturowego.

Buszmeni malowali zwierzynę, sceny rytualne i polowań. Szczególnym względem otaczali, największą antylopę południowej Afryki - elanda, uważali, że jest to zwierzę duchowej władzy, łącznikiem między nimi a bóstwami. Eland, wg wierzeń ludu San, jak dla innych Afrykańczyków słoń, jest zwierzęciem o najwyższej potencji, która w tanecznym transie spływa na myśliwców. Pokazywali to symbolicznie na wielu malowidłach naskalnych w postaci stojącego fallusa u tańczących wokół zwierzęcia łowców.

Większość sztuki naskalnej Suazi, maleńkiego państwa w południowej Afryce, usytuowanego na wschodnich stokach Gór Smoczych, graniczącego z Mozambikiem i Republiką Południowej Afryki, występują na granitowych głazach na wysokościach od 1000 do 1400 m. Obrazy są dziełem myśliwych San z epoki neolitycznej, datowane są na ok. 3000 - 4000 lat wstecz. Malowidła w Suazi są podobne w stylu i treści do sztuki Buszmenów Parku Narodowego Drakensberg, wpisane na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Wśród krystalicznych skał zbudowanych przeważnie z granitów, tworzących piękne kopuły, oraz między ogromnymi głazami, znajdują się liczne schroniska skalne pokryte obrazami Buszmenów. Najstarsze malowidła Zimbabwe (Matobo) szacuje się na około 7000 lat. Park Narodowy Matobo wpisany jest na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

W Lesotho (wcześniej Basuto) – państwie -enklawie w Południowej Afryce w dystryktach Berea, Qutihing, Maseru i Leribe znajdują sie malowidła naskalne, na których Buszmeni San malowali m.in. małpy, lamparty, lwy, antylopy eland, a także sceny z życia Buszmenów: polowania, taniec, szamanów w transie. Szacuje się, że obrazy zostały wykonane około 2000 lat temu.

Sztuka Północnej i Środkowej Afryki z centrum w masywach górskich Sahary, zwana także saharyjską jest kroniką tego pustynnego obszaru Czarnego Lądu. Spotykamy ją m.in. w Libii, Algierii, Mauretanii, Czadzie, Etiopii i Tunezji. Ryty saharyjskie datuje się, wg dzisiejszych ocen, na ok. 5 tys. tysięcy lat p.n.e., powstały one, w czasie kiedy Sahara pokryta była roślinnością i kwitło na niej życie.

Pierwsze malowidła (do 4 tys. lat p.n.e.) pokazują dzikie zwierzęta, polowania na nie, myśliwych z prymitywną bronią, nierzadko tańce obrzędowe. W późniejszym okresie (do 2 tys. lat p. n.e.) pojawiają się oprócz scen myśliwskich sceny z życia gospodarskiego (wypas bydła).

Najmłodsze dzieła północno-afrykańskich artystów ukazują wizerunki koni, rydwanów, wielbłądów. Rysunki dokumentują proces wysychania Sahary i zanikanie roli polowań.

Tassili-n-Adżdżar rozległy płaskowyż przy granicy z Libią słynie z około 15 tys. rytów i malowideł naskalnych. Podobne malowidła znajdują się w masywie Hoggar.

Obok strusi, nosorożców, żyraf, słoni, muflonów, antylop  i zwierząt dziś nieżyjących (niektórych w wielkości naturalnej) , postaci (łuczników, myśliwych, tropicieli) oraz scen polowań rysowano zwierzęta hodowlane.

W północnej części Czadu, w wulkanicznych górach Tibesti, najwyższych na Saharze (3 415 m), znajdują się liczne ryty naskalne. Datowane są one od 9000 do 4000 lat temu. Obecnie naukowcy, najstarsze z nich, lokują w VI tysiącleciu p.n.e. Ryty pochodzą z okresu, kiedy obszary saharyjskie nie były do końca pozbawione wody i roślinności, a mieszkańcy nie byli zmuszeni do opuszczenia tych terenów w poszukiwaniu sprzyjających do osiedlenia się miejsc, posiadających wodę,.

Na południowy wschód od Tibesti położony jest inny łańcuch górski - Ennedi - bogaty w  zabytki sztuki naskalnej.

Znaczki Somali wydano zapewne dla upamiętnienia odkrytych przez francuskich naukowców malowideł naskalnych w masywie górskim Laas Geel. Malowidła przedstawiają zwierzynę, zwierzęta domowe (krowy) oraz ludzi, w tym myśliwych i polowania. Obrazy są jednymi z najwcześniejszych znanych malowideł naskalnych w Rogu Afryki  (ok 9000-3000 l. p.n.e). Malowidła naskalne występują w Somalii także na stanowiskach archeologicznych Dhambalin i Karinhegane.

Malowidła na skałach Tanzanii (rejon Kondoa), południowej Etiopii (neolit), Libii, . Na znaczku Węgier László Almásy 1895-1951) lotnik, podróżnik i odkrywca malowideł naskalnych w Libii i terytorium Afarów i Issów (Dżibuti).

Spośród wielu ośrodków malarstwa naskalnego w Brazylii (Cerca Grande, Lapa do Caboclo, Santana do Riacho) miejsce szczególne zajmuje Park Narodowy Serra Capivara (Furada Pedra) z malarstwem naskalnym i jaskiniowym, będącym dziełem myśliwych jednej z najstarszych ludzkich społeczności Ameryki Południowej, zamieszkującej te tereny około 25000 lat p.n.e. Archeolodzy opisali blisko 850 miejsc, z których prawie 630 zawiera naskalne obrazy, także ze scenami myśliwskimi.

W centralnym płaskowyżu Brazylii, w Grande Abrigo de Santana do Riacho oraz w Chilijskich Andach (Rio Ibanez) rdzenni Indianie malowali jelenie, ciężarne łanie i drobne zwierzęta podobnie jak ich współcześni prałowcy na całym świecie.

Park Naroowy Serra da Capivara z malarstwem naskalnym i jaskiniowym

W Kaliforni, w jaskiniach gór przez które przebija się rzeka Kolorado znaleziono malowidła, naczynia i figurki świadczące o tym, że ludzie żyli w kanionie co najmniej dwa tysiące lat p.n.e.

Australia

Azja i Północna Europa

Azja

Dogodne warunki sąsiedztwa gór Chu-Ili przy granicy Kirgizji i Kazachstanu sprzyjały osiedlaniu się pasterzy i myśliwych. Miedzy pustynnymi górami w obszarze o bogatej roślinności położony jest obszar Tamgały, w którym zlokalizowano ok. 5000 petroglifów z około XIV w. p.n.e.

Rzeźby naskalne Gamigaya datowane są na IV-I tysiąclecie p.n.e., łączone są  z epoką brązu i wczesnego żelaza na terytorium regionu Ordubad Rayon, niedaleko granicy  Azerbejdżanu z Armenią. Jeleń Gamigaya (kamienny statek) - tak nazywa się szczyt Gapyjiq (3906) - jeden ze szczytów Małego Kaukazu, gdzie według miejscowej legendy w czasie mitu powodziowego dotarła Arka Noego  i zamieniła w kamień. Znaleziono około 1500 wyciętych i wyrzeźbionych w skale wizerunków jeleni , kóz , byków, psów, węży, ptaków, fantastycznych istot, a także ludzi, powozów i różnych symboli. Wśród obrazów można również spotkać rysowane chaotycznie wizerunki tańczących ludzi. Na jednej ze skał malarz przedstawił zestresowanego lamparta. Bardzo ciekawe są również realistyczne rysunki jeleni. Oprócz zdjęć zwierząt, tańczących ludzi i myśliwych znaleziono znaki piktograficzne, takie jak koła, trójkąty, prostokąty i symbole fortuny.

Podobne petroglify znajdują się w Kirgizji, niedaleko Czołpon-Ata nad jeziorem Issyk - Kul. Leżące w nieładzie, omszone, niszczejące od mrozu i wiatru nie przypominają sanktuarium, gdzie wrażliwy rytownik-myśliwy rozważał nas sprawami życia i śmierci, istnienia i zabijania oraz nawiązywał magiczny kontakt ze zwierzęciem.

Tamgały Tas – buddyjskie rysunki wyryte w XVII wieku przez Ojratów na skałach nad rzeką Ili poniżej miasta Kapczagaj. Nazwa używana także w odniesieniu do stanowiska Tanbały. Petroglify oraz osady ludzkie tworzą razem 48 kompleksów archeologicznych. Oprócz znaków solarnych, prac gospodarczych widzimy jelenie i koziorożce.

Tamgały – rezerwat archeologiczny w Kazachstanie, w obwodzie ałmackim, na północ od miejscowości Karabastau, wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Zachowało się około 5000 rysunków naskalnych, datowane na okresy średniego brązu, późnego brązu, wczesnego okresu koczowniczego, okresu dominacji Saków, plemion usuńskich oraz turskich. W rezerwacie można natrafić na miejsca pochówku z grobowcami zamykanymi głazami czy kurhany z kamieni i ziemi. Najwięcej petroglifów oraz ołtarzy można spotkać w środkowym kanionie – prawdopodobnie było to miejsce składania ofiar (Wikipedia)

W Azerbejdżanie w okolicy Dżangir Dagu, rejonie Qobustan nad Morzem Kaspijskim, utworzono górskie muzeum petroglifów, dostępne do zwiedzania. Ryty pochodzą sprzed 10 tys. lat i przedstawiają, podobnie, jak w innych częściach świata: zwierzynę, polowania, tańce rytualne. Ryty znajduję się na zewnątrz jak i wewnątrz grot.

Chińczycy szczycą się licznymi malowidłami i rytami naskalnymi niemalże we wszystkich górskich regionach rozległego Państwa Środka. Około 10 000 obrazów skalnych rozproszonych jest w Górach Helan w regionie Ninxia Hui, na obszarze kilkuset kilometrów. Zawierają one sceny polowań, portrety, totemy, obrzędy i sceny walki. Wiele rytów przedstawia zwierzynę: jelenie, galopujące konie, psy, ptaki w locie. Obrazy ludzkich rąk odwzorowywane na wszystkich kontynentach przez artystów pierwotnych kultur. Znaczki przedstawiają typowe sceny: polowanie, ludzką twarz, byka.

Sceny animalistyczne i myśliwskie zdobią ściany wielu spośród 492 wykutych w skale sanktuariów zwanych Jaskiniami z Dunhung, jaskiniami Tysiąca Buddów, grotami Mogao. Pieczary te zaczęto drążyć w 336 r. n.e. w strategicznym punkcie Jedwabnego Szlaku, w którym koncentrowało się życie handlowe, religijne i kulturowe. Sceny myśliwskie charakteryzujące się przepychem kolorów i subtelnością kształtów pokazują, techniki polowania, rodzaje broni, zwierzynę. Obrazy są dokumentem epoki, ukazują łowy jako ulubioną rozrywkę, a może potrzebę spełnienia pasji łowieckiej arystokracji chińskiej

Malowidła na ścianach grot oraz w grobowcach królestwa Koguryo w północno-wschodnich Chinach i na półwyspie koreańskim wskazują, że w zasięgu kultury buddyjskiej polowano par force z łukiem, do polowań używano ptaków łowczych, psów i gepardów.

Petroglify sprzed ok. 2000 lat p.n.e. wyryte metodą punktowego kucia znajdują się na wybrzeżu i wyspach Morza Białego oraz nad jeziorem Onega. Petroglify przedstawiają ludzi na nartach, zwierzynę płową, ptaki, ryby i inne przedstawienia.

Szyszkińskie petroglify to zespół skalnych malowideł wykonanych w okresie od późnego neolitu do XIX wieku. Kompleks położony jest nad brzegiem rzeki Lena  w pobliżu miejscowości Kaczug (obwód irkucki). Ponad trzy tysiące rysunków widnieje na długości  około 3,5 km. Przedstawiają one różne zwierzęta (łosie, jelenie) polowania, mityczne stworzenia i inne sceny współczesne.

Petroglify kultury okuniewskiej (III - II tysiąclecie p. n. e.) rozmieszczone są w Republice Chakaskiej położonej jest w południowo-zachodniej części Wschodniej Syberii. Ponad 1000 rysunków zlokalizowanych jest na skałach, kopcach skalnych , płytach z piaskowca. Głównymi tematami zabytków sztuki naskalnej są: ludzie, dzikie i domowe zwierzęta, atrybuty szamańskie i inne obrazy. Na terenie występowania zabytków utworzono park narodowy.

Skały Norwegii Finlandii i Szwecji, gdzie w epoce brązu rozwijała się prężnie kultura nordyjska, ozdobione zostały wizerunkami reniferów, łosi, jeleni, ciężarnych łań i klęp, niedźwiedzi, kaczek i ryb. Ludzie, przedstawieni schematycznie, polują na łosie, pozują z trofeami, tańczą, trzymając się za ręce.

Po lewej na marginesie bloku ryty naskalne z Uittamonsalmi w Karelii. Przedstawiają one zwierzynę (łosie) i ludzi (myśliwych?). Ryty wykonano ok. 4000 - 1000 lat przed n.e.

Powyżej i po prawej pokazano ryty naskalne przedstawiające renifera, wieloryba i pułapkę na zwierzynę. Na tych petroglifach (rytach) ze Skogerveien (Norwegia) datowanych na 7000-6000 lat p.n.e. widnieją zwierzęta w stylu Röntgena, z uproszczonymi rysunkami narządów wewnętrznych (przewodu pokarmowego - "linii życia"). Autor rysunków (szaman)  pragnął powrotu zwierząt do życia i ich rozmnożenia.

Ryty naskalne z Hjemmeluft w gminie Alta. Na znaczku i okładce zeszycika znaczkowego przedstawiono: łosia myśliwego polującego na łosie z podchodu (?) i strzelającego z łuku z łodzi. Wiek petroglifów szacowny jest na 4000-3000 lat p.n.e.

Ryty na stanowisku Nämforsen w Näsåker (rejon Ångermanland). Datowane na około 4000 BC . Przedstawiają ludzi, skupiska łosi, znaki solarne i inne figury.

Ryty naskalne w gminie Alta odkryte w 1973 r. Przedstawiają ludzi, renifery i polowania. Po prawej znaczki pocztowe, po lewej okładki zeszycika znaczkowego.

Po lewej: trzy łosie z okresu 4000-3000 lat p.n.e. Ryty znajdują się wśród 45 obrazów zwierzyny i prawdopodobnie pułapek na nie, wykonanych na skale w gminie Jämtland (Szwecja).

Po prawej: polowanie a łosia i znak solarny na rycie z Nämforsen w Näsåker.

Europa Zachodnia i Południowa (Francja i Hiszpania)

Na temat malarstwa jaskiniowego napisano wiele, wysnuto wiele teorii o roli, jaką odgrywały obrazy i ryty w jaskiniach i na przedmiotach użytkowych (sztuka mobilna). Odkrycia kolejnych arcydzieł sztuki paleolitycznej weryfikują te teorie, ale też dodają wiele kolejnych znaków zapytania. Prawdopodobnie większość pytań dotyczących znaczenia znaków i rysunków na skalnych ścianach pozostanie bez odpowiedzi. Tak jak pozostałyby bez odpowiedzi dla przybyszów z kosmosu za kilkadziesiąt tysięcy lat, po upadku ziemskiej cywilizacji, nasze rysunki: pokotu, chrztu myśliwskiego, złomu, ostatniego kęsa czy pomazania farbą.

Nam, ziemianom, łatwiej jest jednak tłumaczyć zachowania myśliwych z jaskini odkrytej przez Cosqera w 1985 r., czy Chauveta, do której 18 grudnia 1994 r. francuscy archeospeleologowie Jean Maria Chauvet, Eliett Brunel Deschamps i Christian Hillaire weszli około 20 - 25 tysięcy lat po ostatnich jej mieszkańcach. Początkowo sądzono, że malowidła naskalne są prostym odtworzeniem świata otaczającego ówczesnych myśliwych. Dzisiaj przeważa teoria, że, oprócz zaspakajania potrzeb rytualnych, duchowych, służyły one przekazywaniu wiedzy, informacji i pojęć.

Wejdźmy do jaskiń i schronów skalnych, przyjrzyjmy się myśliwym – artystom, czarownikom, może pierwszym kapłanom, adeptom sztuki myśliwskiej, pogromcom zwierza i pokonanym przez żubry i tury.
Malowidła naskalne wykonywane były we wnękach skalnych przy świetle dziennym oraz w głębi jaskiń oświetlanych łuczywem lub „lampkami” z łojem zwierzęcym. Leroi-Gourhan jest zdania, że groty spełniały rolę sanktuariów, a namalowane zwierzęta pogrupowane zostały wg pewnego klucza: wielcy roślinożercy (mamuty, konie, woły, bizony), następnie mniejsi roślinożercy (kozły, jelenie), wreszcie najgłębiej zwierzęta najgroźniejsze, w tym wielkie drapieżniki (lwy, niedźwiedzie, nosorożce). O hierarchizowaniu zwierząt przez myśliwych paleolitycznych świadczą ich zestawienia w jaskiniach: Ale Portfel (bizon, koń, kozioł), Niaux (bizon, koń, lew, kozioł, jeleń), Lascaux (bizon, wół i koń, lew, jeleń, nosorożec). Czyżby ustalona wówczas kolejność, hierarchia zwierzyny, zmieniająca się zresztą przez stulecia, była ważna w życiu mieszkańców jaskiń w górach Kantabryjskich i w Pirenejach ? Czy znaczenie „pokotu” (?) sprzed kilkudziesięciu tysięcy lat było takie jak dzisiaj – oddanie hołdu upolowanej zwierzynie?

Zapewne pozostanie to tajemnicą. Bierzmy jednak przykład z naszych praprzodków. Niech pokot będzie obowiązkiem, zachowajmy kilkudziesięciowiekową tradycję.

Przebywając w łowiskach obok licznie budowanych kapliczek, obelisków z wizerunkami patrona i ze św. jeleniem pomyślmy ciepło o magdaleńczyku, który oddawał cześć świętemu zwierzęciu, tak jak poganin Dianie i Artemidzie, a my św. Hubertowi.

Czy dzisiejsza modlitwa o udane łowy, pozdrawianie kniei i pola przed polowaniem, otrąbienie pokotu, cały rytuał chrztu i pasowania przez „ważnego” myśliwego nie ma w sobie czegoś z magii? Może zapędziłem się za daleko, ale takie mam skojarzenia.

W 1999 r. Chauvet znalazł odciśnięte ślady stóp około 10 letniego chłopca sprzed 26 tysięcy lat wstecz, idącego w głąb jaskini z pochodnią (ślady smugi na ścianie). Ślady ludzkich stóp, dorosłych i dzieci znaleziono też w głębi jaskiń Niuax, Pech Merle, Tuc-d”Audoubert.

Wielu badaczy uważa, że daleko od wejścia do grot, przy łuczywie lub lampce zaledwie oświetlającej wizerunki groźnych bizonów, płynących przez rzekę reniferów czy walczących nosorożców, dokonywał się „chrzest myśliwski”, a znalezione tam wisiorki z rysunkami zwierząt, węży, roślin, wręczane młodzieży (?), mogły stanowić symbol dorosłości. W jaskiniach Lascaux, Altamirze, Les Combarelles znaleziono tysiące dotknięć i zadrapań malowideł i fresków. Czyżby, jak sądzą badacze, młodzi zaznaczali swą obecność w grotach - świątyniach, a może, jak uważają inni, dotknięcia były śladami ofiarnymi wotywnymi. Może taka interpretacja jest wytworem wyobraźni uczonych? Wydaje się jednak, że obrzęd pasowania ma prehistoryczne korzenie. Skoro jesteśmy w jaskini Chauveta, warto zwrócić uwagę na występowanie w niej wielu czaszek niedźwiedzi. Jedną z nich ustawiono celowo na regularnym bloku skalnym w centrum komory zwanej Scull Chamber. Pojawiły się natychmiast spekulacje o kulcie niedźwiedzia. Może myśliwy z jaskini Chauveta uznał czaszkę za wyjątkowe trofeum, ustawił ją, by podziwiać i być z niej dumnym. Czaszki drapieżników i dzisiaj są wysoko cenionym trofeum, dla wielu z nas już niedostępnym.  Zadziwiająca i chyba nieprzypadkowa ciągłość poszanowania przez myśliwych zdobytych trofeów.

Lascaux – najsłynniejsza jaskinia krasowa w Akwitanii, w południowo-zachodniej części Francji, koło Montignac w Dolinie Vézère. Oryginalna jaskinia jest zamknięta dla zwiedzających z uwagi na negatywny wpływ turystów na trwałość malowideł.  Udostępniona jest "kopia" Lascaux II, w której odtworzono technikami paleolitycznymi najważniejsze dzieła stworzone przez magdaleńczyków ok. 17000 - 16500 lat temu.

Schemat sal jaskini na stronach Wikipedii i  w książce Jacka Wierzbickiego Epoka kamienia w Europie znakami pocztowymi pisana (patrz wykaz literatury).

Poniżej zamieszczono znaki pocztowe (bloki, znaczki, stemple, całostki, karty maksimum) ukazujące na pierwszym lub drugim planie wyobrażenia byków w tzw. "Rotundzie", nazywanej inaczej  "Salą Byków". 

Po lewej karcie maksimum wydanej przez pocztę Bośni i Hercegowiny byk z francuskiej groty Lascaux. Na datowniku okolicznościowym zwierzyna (krowa i koń) z Lascaux. Napis na znaczku pocztowym i karcie informuje, że walory wydane zostały z okazji 75-lecia odkrycia groty Lascaux podczas gdy projektant popełnił zasadniczy wstawiając rysunek  malarstwa naskalnego z  Galeríi de los Caballos (prowincja Castellón, Walencja).

Powyżej  byk z groty Lascaux II, udostępnionej zwiedzającym, wykonanej na wzór groty oryginalnej.

Wychodząc z "Sali Byków" do korytarza zwanego "Galerią Osiową" zobaczymy rysunek prawie półtorametrowego jelenia byka - osiemnastaka regularnego - o  imponującym zniekształconym wieńcu

W "Sali Byków" pierwotny artysta (szaman?) namalował "grupę biegnących jeleni", chcąc je, być może , nagonić  na linię myśliwych w rzeczywistych łowach.
 

 "Płynące jelenie" namalowane na wysokości 2 metrów w tzw. "Nawie".

Konie były popularnymi  zwierzętami łownymi. Pierwotni myśliwi nie znali sztuki polowań z użyciem wierzchowców. Powyżej konie z  "Galerii Osiowej" Lascaux.

Konie i "spadająca krowa" z "Galerii Osiowej"  groty Lascaux.

Koń z "Galerii Osiowej"

 "Chiński konik" z "Galerii Osiowej" groty Lascaux.

Malowidła krów (turów) z "Sali Byków".  Na znaczkach oprócz zwierząt schematycznie przedstawione najprawdopodobniej  pułapki, strzały i inne znaki liniowe. Na znaczku ks. Abbe Breuil (1877-1961) badacz sztuki paleolitycznej.

U góry po lewej w tle malowidła ze sklepienia Wielkiej sali Obrazowej w Altamirze (Hiszpania); po prawej konie bizony i nosorożce z jaskini Chauveta (Francja)

W tzw. „Studni” (5 metrów głębokości) pokazana jest ciekawa i nieodgadniona dramatyczna scena, obrazująca najprawdopodobniej finał dramatycznego polowania. Artysta (szaman?) narysował rannego bizona z wypadającymi wnętrznościami (scena zasłonięta dorysowaną postacią ludzką) martwego człowieka z fallusem w stanie erekcji, uciekającego nosorożca (fragment po lewej) i wbitą pionowo laskę zakończoną wyobrażeniem ptaka. Scenie tej przypisuje się znaczenie szamanistyczne.

Została odkryta w 1994 roku przez francuskich speleologów, których pracą kierował Jean-Marie Chauvet.  Jaskinia położona jest w dolinie rzeki Ardèche i  zawiera ok. 420 malowideł naskalnych z okresu górnego paleolitu.

Jaskinia stanowi ciąg galerii i korytarzy o długości ponad pół kilometra. Ponieważ nie była odwiedzana przez ludzi od czasów górnego plejstocenu, w gliniastym podłożu zachowały się odciski stóp ludzkich oraz niedźwiedzi jaskiniowych, a także ślady ognisk. Brak śladów pożywienia i obróbki narzędzi wskazuje, że jaskinia nie pełniła funkcji mieszkalnych, służąc jedynie jako sanktuarium.

Ludzie przebywali w jaskini Chauveta w okresie ok. 32-30 tys. lat temu i ponownie ok. 28/27-26 tys. lat temu. Na ścianach jaskini znajdują się wykonane czarną i czerwoną farbą wizerunki zwierząt, a także odciski dłoni ludzkich i znaki punktowe. Malowidła odznaczają się wysokim poziomem artystycznym i realizmem. Wśród ponad 300 przedstawień zwierząt uwieczniono m.in. mamuty, niedźwiedzie jaskiniowe, lwy jaskiniowe i nosorożce włochate. Wśród malowideł znajduje się także antropomorficzny wizerunek żubra, a także najstarsze znane na świecie przedstawienie sowy [Wikipedia].

Bizony, konie, nosorożce, lwy z jaskini Chauveta.

Jaskinia Cosquera – jaskinia ozdobiona malowidłami z okresu paleolitu, usytuowana na wybrzeżu Morza Śródziemnego w pobliżu Marsylii. Jaskinia prawdopodobnie stanowiła sanktuarium z epoki górnego paleolitu datowane zgodnie z wiekiem malowideł między 27 a 19 tys. lat temu. W jaskini znajduje się ponad 200 wyobrażeń figuratywnych. Są to głównie podobizny zwierząt lądowych, morskich (foki i alki) oraz 55 odcisków rąk ludzkich [Wikipedia}

Jaskinia Font-de-Gaume

Jaskinia z prehistorycznymi malowidłami naskalnymi, znajdująca się w odległości 2 km od Les Eyzies-de-Tayac-Sireuil w departamencie Dordogne w południowo-zachodniej Francji.

Jaskinia ma 125 m długości, szerokość 2-3 m i wysokość dochodzącą do 8 metrów. Została odkryta 12 września 1901 roku przez Denisa Peyrony. Jaskinia ma kilka poziomów górnopaleolitycznych oraz malowidła naskalne związane z kulturą magdaleńską, datowane na 14000–10000 p.n.e. Niektóre z nich stały się widoczne dopiero po oczyszczeniu ścian w 1968 roku. Rysunki przedstawiają zwierzęta (głównie żubry, konie, mamuty i renifery) oraz znaki abstrakcyjne.

Jaskinie Cougnac (gm. Payrignac) znajdują się wewnątrz góry Les Chenes Verts. W jaskiniach znajdują się wykonane czerwoną ochrą malowidła paleolityczne zwierzyny (jelenie olbrzymie, koziorożce, mamuty, koń). Malowidła wykonane były od 28 000 do ok 14 000 roku p.n.e.

Całostki personalizowane

Jaskinia Rouffignac, położona w obrębie francuskiej gminy Rouffignac-Saint-Cernin-de- Reilhac w Dordogne departamencie, posiada korytarze o długości ok. 10 km i zawiera ponad 250 rycin i malowideł naskalnych sięgających do górnego paleolitu . Artyści prehistoryczni malowali mamuty, bizony, konie, koziorożce, nosorożce włochate oraz kilka postaci ludzkich. Wg André Leroi-Gourhana wiek rysunków można określić na ok.  13000 lat BP .

Jaskinia Niuax

Jaskinia Niaux – odkryta w 1906 roku jaskinia znajdująca się w Pirenejach, we francuskim departamencie Ariège, będąca sanktuarium paleolitycznym.

Jaskinia ma długość ponad 2 kilometrów. Była w całości wykorzystywana przez ludność kultury magdaleńskiej, która pozostawiła na ścianach liczne malowidła z motywami geometrycznymi i przedstawieniami zwierząt.

Malowidła znajdują się nawet w trudno dostępnej partii jaskini zwanej Galerie Clastres, do której dostać się można tylko przepływając podziemne jezioro. Najważniejszą częścią kompleksu jest tzw. Czarny Salon, ozdobiony ponad setką wizerunków żubrów, koni, jeleni i koziorożców. W najgłębszej części jaskini znaleziono szkielet kuny i unikatowy dla sztuki paleolitycznej wizerunek tego zwierzęcia, będące świadectwem po jakimś obrzędzie rytualnym. Datowanie radiowęglowe użytych do malowania barwników pozwoliło ustalić czas powstania malunków na okres między 13 850 a 12 980 rokiem BP. [Wikipedia]

Bizon ugodzony strzałą. Podziękowanie za udane łowy, może marzenie myśliwca o strzale na komorę, a może instrukcja dla początkujących łowców gdzie lokować oszczep.

Bizony z "Czarnego Salonu" w jaskini Niuax.  Strzały na sylwetkach zwierząt w okolicy serca mają wyraźny charakter życzeniowy lub dydaktyczny.

Fryz naskalny długości 3 m w schronisku skalnym Chaire à Calvin w Mouthiers-sur-Boëme (dep. Charente, reg. Poitou-Charentes), przedstawiający (od lewej): bliżej nieokreślone zwierzę bez głowy z podrodziny Bovinae, konia oraz dwa kopulujące konie. Wszystkie one były dawniej zapewne pokryte ochrą. [Jacek Wierzbicki]

Człowiek kultury magdaleńskiej wykonywujący ryt przedstawiający bizona w jaskini La Grèze. [Jacek Wierzbicki]

Altamira położona jest w górach Kantabryjskich w północnej Hiszpanii, w pobliżu miejscowości Santillana del Mar, odkryta w 1879 r. Jej wnętrze pokryte jest wielobarwnymi rysunkami należącymi do kultury magdaleńskiej. W części głównej jaskini na stropie o pow. ponad 100 m² odkryto sylwetki zwierząt: kilkanaście bizonów (żubrów), jelenie, sarny, konie i koziorożce, oraz znaki geometryczne.

 Artysta wykorzystał naturalną rzeźbę skalną, jej wybrzuszenia i załamania, malując na nich sylwetki żubrów (bizonów) w różnych pozycjach. Całe przedstawione stado znajduje się jakby w ruchu. Na ścianach znajdują się także ryty antropomorficzne oraz odciski i kontury dłoni. Większość rysunków powstała około 13 000 lat p.n.e., jednak niektóre fragmenty rysunków datuje się, stosując datowanie radiowęglowe, na wiek od 25 000 do 35 000 lat.

Jest to jedno z największych osiągnięć sztuki górnopaleolitycznej. Badacze chętnie przypisują rysunkom charakter magiczny, ale wydaje się, że lepiej jest traktować je jako wyraz dążenia do poznawania świata: umiejętność odzwierciedlenia rzeczywistości, początek sztuki, nauki, a nawet pisma.

Od 1984 roku jaskinia znajduje się na liście UNESCO Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego Ludzkości. [Wikipedia]

Leżący bizon namalowany w Wielkiej Sali Obrazowej jaskini Altamira.

Malowidła jaskiniowe i ryty poza Altamirą

Koń z jaskinia Candamo położonej niedaleko miejscowości San Román (Hiszpania, Asturia). Rysunki, jak przypuszczają badacze, mogą mieć od ok.  30 do 12 tysięcy lat.

https://pl.wikipedia.org/wiki/Candamo_(jaskinia)

Mamut z jaskini Pindal położonej w pobliżu wsi Pimiango (Asturia w Hiszpanii). Malowidła znajdują się pięciu miejscach jaskini. Wykonane czerwoną, niekiedy także żółtą i czarną farbą przedstawiają wizerunki zwierząt, głównie żubrów, koni i jeleni. https://pl.wikipedia.org/wiki/Pindal_(jaskinia)

Po lewej: Łanie jelenia  z jaskini Covalanas znajdującej się się na północno-wschodnim zboczu góry Pando, nad wnęką El Miron (Kantabria). http://donsmaps.com/covalanas.html

Po prawej: Koń i dwie łanie z rejonu Vila Nova de Foz Côa (Portugalia) datowane na okres górnego paleolitu (22-10 tys. lat p.n.e). https://pt.wikipedia.org/wiki/Sítios_de_Arte_Rupestre_do_Vale_do_Côa.

Niedźwiedzie z jaskini Ekain leżącej koło miasta Deva w Kraju Basków (Hiszpania).

Jaskinia wpisana na listę Unesco. 

Koziorożec z jaskini Cueva de Nerja w górach Sierra de Almijara, w okolicach miejscowości Nerja w prowincji Malaga w hiszpańskiej Andaluzji.

Koń z jaskini Tito Bustillo  znajdującej się w miejscowości Ribadesella niedaleko Oviedo w Asturii.

Walczący łucznicy — ciemnoczerwone malowidło z jaskini Roure w Morella la Vella, prow. Castellón,  Walencja. (J. Wierzbicki)

 polowanie na dzika dzika - malowidła w jaskini Remigia znajdującej się w wąwozie Gasulla, prow. Castellón, Walencja. (J. Wierzbicki)

Malowidło naskalne z jaskini de la Vieja koło Alpera (prow. Albacete, Kastylia-La Mancha) sprzed 6500–3200 BP. (J. Wierzbicki)

Postać polująca na  widocznego w oddali zwierza(?)

Scena polowania zbiorowego (z naganką niewidoczną na znaczku)  na jelenie z Cueva de los Caballos w wąwozie Valltorta znajdującym się w prowincji Castellon (Hiszpania). W tym rejonie jest 21 stanowisk z wizerunkami jeleni, koziorożców, dzików, bizonów (wiele z nich rannych). Postacie męskie to przeważnie myśliwi z łukami i strzałami, a sceny to głównie polowania.

Błąd na znaczku Bośni i Hercegowiny (u góry z prawej). Zamiast obrazu z Lascaux zamieszczono obraz polowania z wąwozu Valldorta. Na znaczkach Hiszpańskich obraz pokazany jest prawidłowo, na pozostałych jako lustrzane odbicie.  https://es.wikipedia.org/wiki/Barranco_de_la_Valltorta.

Italia

Koziorożec — fragment rytu na płytce kamiennej znalezionej pod nawisem skalnym Riparo Tagliente (gm. Grezzana, prow. Werona, reg. Wenecja Euganejska) [Jacek Wierzbicki]

Literatura:
1. Michel Brézillon, Encyklopedia kultur pradziejowych, Wyd. Artystyczne i Filmowe PWN, Warszawa 2001.
2. Robin McKie, Małpolud. Opowieść o ewolucji człowieka, Muza S.A., Warszawa 2000.
3. Jerzy Cepik, Wspomnienia z przeszłości, Wydawnictwo Poznańskie, 1983.
4. Jerzy Cepik, Jak człowiek stworzył Bogów, Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1985.
5. Andrzej Kobos, Najdłuższy artystyczny okres ludzkości, http://www.zwoje-scrolls.com/zwoje27/text02_1.htm
6. Jacek Wierzbicki, Archeologia w Filatelistyce. http://www.archeofil.pl/
7. Jacek Wierzbicki, Epoka kamienia w Europie znakami pocztowymi pisana. Popularyzacja archeologii w filatelistyce. Wydawnictwo fundacji archeologicznej, Zielona Góra2012.
8. Praca zbiorowa, Łowiectwo, Państwowe wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1989.
9. Jerzy Gąssowski, Sztuka pradziejowa, Encyklopedia kultur pradziejowych, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe.
10. Josef Iten Buchar, Das Jagdwesen In der Philatelie, 1981, Herausgegeben vom Schweizerischen Motivsammler—
Verein
 

copyright: Krzysztof Mielnikiewicz

wszelkie prawa zastrzeżone