KULT MYŚLIWSKI - ARTEMIDA (DIANA)

I Zeus zsyła boską Artemidę (rzymską Dianę) w arkadyjskie łowiska

1. Rodowód i atrybuty

Wyrazisty i udokumentowany literacko i artystycznie kult Artemidy (rzymskiej Diany), niezwykle urozmaicony
i obejmujący prawie całą Europę zachodnią i południową, trwał do końca wczesnego średniowiecza, a później
inspirował artystów do tworzenia wybitnych dzieł dokumentujących dokonania bogini.

Artemida była córką Zeusa i Tytanki Leto, siostrą Apollina. Ulubionym terenem łowów były lasy, pola i błota Arkadii.

Za atrybuty Artemidy (Diany) uznano m.in. łuk, kołczan ze strzałami, jelenia, sarnę - rogacza, psy gończe - artefakty związane z łowami

W starożytności bogini łowów, patronka myśliwych czczona była jako Królowa Niebios. Pokazywana jest z księżycem, najczęściej we włosach w formie diademu.

Węgry Mi. 1761A
Na znaczku podpisanym VENUSZ - RAKETA projektant zamiast bogini Venus umieścił Artemidą.

2 Miejsca kultu Artemidy (Diany)

W pobliżu rzek i jezior, w świętych gajach, budowano świątynie ku jej czci. Niestety budowle te nie zachowały się
do naszych czasów.



Największą świątynią, zaliczaną do siedmiu cudów świata, był Artemizjon w Efezie leżący u ujścia rzeki Kucuk Menderaes, obok wyspy Delos, gdzie bogini łowów przyszła na świat. Przed świątynią stał posąg, uosobienie seksualności, płodności i urodzaju, wykonany była ze złota, srebra, kości słoniowej i czarnego kamienia.



Świątynia zaprojektowana w stylu jońskim zbudowana, w połowie VI w. p.n.e., ozdobiona była płaskorzeźbami i wizerunkami wielkiej łowczyni. Monument spalony został w 365 r. p.n.e. przez szewca Herostrataesa, odbudowany w latach 334-260 p.n.e., ponownie zniszczony w 262 r. przez Gotów.

Wizerunek Diany z Efezu jest symbolem archeologicznych kongresów naukowych, sympozjów i uroczystości.

Starożytne miasto Gerazie, obecnie Jerash poświęcone było Atremidzie. W 150 r. n.e. wzniesiono bogini świątynię z portykiem wspieranym 12 kolumnami.	W starożytnym miaście Evora (Portugalia) w I w. n.e. wzniesiono świątynię Diany poświęconą Juliuszowi Cezarowi. Obiekt zniszczonu w 5. w. n.e. Ruiny wpisane na listę Unesco.

		Artemida, nosiła też imię Amaryntia lub Amarysja, od nazwy miasta Amarynthos (nadmorskie miasto i dawna gmina w Eubei w Grecji ), gdzie była czczona i oddawano jej cześć w świątyniach. Nazwa miasta pochodzi od imienia łowcy Artemidy - Amarynthosa. (Wikipedia)

Kult Diany fascynował też w czasach nowożytnych.
W 1830r. w Piatigorsku zbudowano wg projektu G.Biernardacciego grotę Diany nieopodal „wanien Lermontowa", po to by bogini, jak w starożytności mogła po kąpieli odpoczywać w cieniu groty.

3. Łowy i mity związane z Artemidą (Dianą)

Największą przyjemność znajdowała Artemida w łowach w leśnych i górskich ostępach Arkadii. Towarzyszyły jej piękne nimfy - córki bóstw i śmiertelników, opiekunki gór, drzew, źródeł i ruczajów, pożądane przez bogów i satyrów.

Obrazy Petera P. Rubensa. (1577-1640).

Po lewej: Diana z nimfami wyrusza na łowy. 1615 r., olej 215,9x178,8 cm. Clevland Museum of Art.

U góry:: Diana i nimfy zaskoczone przez faunów. 1638-1640. Olej na płótnie. Museo del Prado. Madryt.

Najbardziej znaną nimfą towarzyszącą Dianie była Callisto, córka króla Arkadii Lyakona, kochanka Zeusa, zamieniona z zemsty przez Artemidę w niedźwiedzicę, umieszczoną później przez Zeusa na nieboskłonie.

U góry: Peter P. Rubens: Diana i Callisto. ok. 1637 r., 202x303 cm, olej na płótnie, Museo del Prado

Po lewej: Abraham Janssens (1575-1632): Diana i Callisto, 1601, olej płótnie. Muzeum Sztuk Pięknych w Budapeszcie

„Polowanie Diany” (nominał: 1,50 CHF). Diana i jej myśliwi polują jelenia". Malował Peter Paul Rubens (1577-1640). Ze zbiorów księcia Liechtensteina

Artemida nosiła przydomek "miotającej strzały", w łowach nie znosiła konkurencji, była bezwzględna i mściwa. Uganiała się po lasach i górach w krótkiej sukience w towarzystwie ulubionej łani i nimf.

Tycjan ok.1448-490). Śmierć Akteona, frag. 1562 r., olej na płótnie, 179x198 cm, National Galery Londyn.

Peter P. Rubens, Powrót Diany z polowania, ok. 1615 r., olej na płótnie, 184x136 cm. Alte Meister Galerie w Dreźnie.

Pierre August Renoir (1841-1919) Diana łowczyni, 1867, olej na płótnie, 197x132 cm. National Galery of Art Waszyngton.

Mit o Akteonie

Piękna łowczyni była dziewicą, otrzymała przydomek Czystej, nie zamierzała wychodzić za mąż, stroniła od mężczyzn, nie tolerowała nawet ich spojrzeń. Była w swych postanowieniach nad wyraz konsekwentna, bowiem poszczuła Akteona jego własnymi psami tylko za to, że w pogoni za zwierzem dotarł nad strumyk i przypadkowo ujrzał ją kąpiącą się, nagą. Nie pomogły okrzyki rozszarpywanego przez psy łowcy „To ja, Akteon. Czyż nie poznajecie swego pana?”

W Narodowym Muzeum Renesansu na Zamku d’Ecouen (departament Val-d'Oise, Francja) znajduje się relief wypukły na płycie nadkominkowej zatytułowany Diana i Akteon. Składa się on z trzech scen: Diana w kąpieli (na znaczku), Akteon z głową jelenia przypatrujący się Artemidzie i Śmierć Akteona. Relief datowany jest na połowę XVI wieku

Giovani Batista Pittoni, Diana i Akteon lub Diana i nimfy, 1725 r.,
olej na płótnie, 147 x 195 cm, Muzeum Miejskie Palazzo Chiericati
w Vicenza

Eugene Delacroix, Diana i Akteon, fragment, olej na płótnie, 194 x165 cm, Sao Paulo Museum of Art.

Mit o Orionie

Artemida zemściła się na pięknym i silnym beockim myśliwym Orionie. Za próbę jej zgwałcenia nasłała na łowcę, przebywającego na wyspie Delos, skorpiona który ukąsił go śmiertelnie (wg innej wersji Artemida ugodziła Oriona strzałami za jej obrazę).

Skorpion na nieboskłonie, sprawca śmierci Oriona

Orion widnieje na nieboskłonie z psem Syriuszem i Skorpionem, atakującym jego piętę

Mit o Heraklesie

Artemida wędrując z bratem Apollinem w łowiskach Arkadii, napotkała Herkulesa niosącego zranioną w badyl łanię kerynejską. Łania, niezwykle szybkie mityczne zwierzę o porożu ze złota i racicach z brązu, uciekła z zaprzęgu w rydwanie Artemidy. Złapanie jej było trzecią trudną karną pracą, zadaną ulubionemu antycznemu herosowi przez wyrocznię delficką za zabójstwo żony i synów. Artemida zraniona uczynkiem Herkulesa wyjęła łuk i strzały by go zabić. Herkules wyjaśnił bogini swoje zachowanie i po pokazaniu łani Eurysteuszowi królowi mykeńskiemu, obiecał wypuścić zwierzę na wolność, za co został ułaskawiony.

Polowanie na na dzika kalidońskiego

Polowanie na potwornego dzika pustoszącego pola i zabijającego bydło i ludzi, którego na Kalidon (Etolia) zesłała Artemida, obrażona na miejscowego króla, Ojneusa, za pominięcie jej przy składaniu ofiar z plonów. Ojneus i jego syn Meleager zaprosili na polowanie najsławniejszych wojowników greckich, m.in. Kastora, Tezeusza, Jazona oraz Atalantę, która zresztą pierwsza zraniła dzika; dobił go Meleager, ofiarowując Atalancie jego skórę, co wywołało (znów pod wpływem Artemidy) falę waśni o owo trofeum (Wikipedia).

Polowanie Meleagera i Atalanty. Obraz pędzla Petera Paula Rubensa (1577-1640) ze zbiorów księcia Liechtensteinu

Selene, Luna, Endymion

Rzymianie po podboju Grecji upowszechniali kult Diany. Od czasu okrzyknięcia Diany boginią księżyca i utożsamieniu jej z Selene (Luną) znakiem rozpoznawczym mitycznej łowczyni, obok dotychczasowych atrybutów myśliwskich, został półksiężyc wpleciony we włosy.
Z Dianą powiązano też mit z Endymionem, którego bohaterką była wcześniej Selene. Łowczyni ujrzała w piękną księżycową noc śpiącego pasterza Endymiona. Zauroczona urodą młodzieńca zakochała się w nim nieszczęśliwie, bowiem pasterz skazany został przez Zeusa na wieczny sen za miłość do Hery. Diana każdej nocy odwiedzała w grocie góry Latmos, niestarzejącego się Endymiona

Po lewej: ceramika artystyczna z Castelli (miasto w środkowych Włoszech) z wizerunkiem Diany i Endymiona. Po prawej: Marko Liberi (1644-1691), Diana i Endymion lub Selene i Endymion, olej na pł.

Śmiertelna nimfa Kallisto należała do boskiego orszaku Artemidy i razem z towarzyszkami pędziła życie w górach, polując. Pewnego dnia, Artemida wraz z towarzyszkami postanowiła się wykąpać, Kallisto musiała zrzucić szaty i jej ciąża została zdemaskowana. Rozgniewana Artemida przepędziła dziewczynę i przemieniła ją w niedźwiedzia. Kallisto urodziła syna Arkasa. Zeus przed zemstą Hery lub Artemidy przeniósł Kallisto na nieboskłon zmieniając nieszczęsną w gwiazdozbiór Wielkiej Niedźwiedzicy.

4. Artemida (Diana) w sztuce

1. Rzeźba i architektura

Rzeźba jest najbardziej reprezentatywnym nurtem sztuki greckiej. Początkowo powstawała dla potrzeb religijnych, były to statyczne, monumentalne posągi i płaskorzeźby, zdobiące ściany, fryzy, tympanony świątyń.

Znaczek personalizowany wydany nakładem
Krzysztofa Mielnikiewicza

Najsłynniejsza rzeźba to Artemida Efeska, uosobienie seksualności, płodności i urodzaju przypominała mumię egipską. Wykonana była ze złota, srebra i kości słoniowej. Jej głowa była zwieńczona koroną, ciało pokryte rzędami owalnych dziewiczych piersi (wg innych źródeł jądrami byków), a szaty zdobiły rzędy mistycznych zwierząt (m.in. łby rogaczy), stworzeń jej podopiecznych. Kopie posągu oglądać można w Ephesus Museum w Selçuk oraz w muzeum watykańskim.

	Kolejną słynną rzeźbą Artemidy jest posąg autorstwa Leocharesa z Aten z ok. 325 r. p.n.e. Jej marmurowa kopia zwana Artemidą (Dianą) z Wersalu, wykonana w I lub II w. n.e. została przez papieża Pawła V podarowana Henrykowi II. Kopie rzeźby wersalskiej znajdują się m.in. w parku Borna (Kongo), Buenos Aires i w Archangielsku).


Znanymi posągami łowczyni są: „Artemida cypryjska" z II w. p.n.e. znajdująca się w Muzeum Sztuki w Wiedniu, „Diana z Turynu", Kubańska „Artemida z Angerony", czy głowa „Artemidy z Appolonii" (po prawej)

W Ilirii (dzisiejsza Albania) okupowanej od II wieku p.n.e. kult Artemidy (Diany) był niezwykle żywy. Świadczą o tym liczne wykopaliska archeologiczne - statuetki, malowidła na naczyniach, mozaiki. Po lewej: Artemidda z Dyrrachionu IV i VI w. p.n.e.

Na znaczki i karcie statua Diany zdobi fontannę w Chapultepec Park w Meksyku

Jeleń, psy myśliwskie i posąg Diany zdobiły fronton zamku w Anet, wybudowany przez miłośnika łowów Henryka II dla kochanki Diany de Poiters (po lewej)

Fontanna Diany z XVII wieku w ogrodach wersalskich z posągiem bogini jest bogato zdobiona rzeźbami figuralnymi.

Jej wizerunkiem zdobiono też bibeloty, jak cenny puchar Diana w kąpieli, wykonany z chalcedonu w 1704 r. przez słynnego złotnika Johanna Melchiora Dindlingera (1664 – 1731) dla, miłośnika „polowań” króla Augusta Mocnego - po lewej.

Po lewej: Statuetka z brązu (III w. p.n.e.) zwana "Dianą z Scheibbs" (miasto w Dolnej Austrii) . Kunsthistorisches Museum Wiedeń.

Popularnymi starożytnymi rzeźbami były reliefy zdobiące elementy architektoniczne świątyń i budynków świeckich. Przedstawiały one bogów, sceny mitologiczne, odtwarzały sceny historyczne, a także sławiły możnych świata antycznego. Wiele reliefów poświęcono Artemidzie.

Jeden z najpiękniejszych fryzów w porządku jońskim, ozdobiony wypukłym, ciągłym reliefem o długości 160 metrów (fryz zewnętrzny) o tematyce mitologicznej wykonany został w Partenonie, świątyni poświęconej Atenie. We wschodniej części fryzu rzeźbiarze przedstawili postacie Posejdona, Apolla i Artemidy (440-432 p.n.e)

Statuy Artemidy na całościach ZSSR

Pokój Diany, zbudowany pod koniec XIII w., z okazji ślubu Jana I Albona i Alix de Viennois. Siedziba Towarzystwa Naukowego Diana założonego w Montbrison przez ks. Wiktora de Persigny.

2. Malarstwo antyczne - freski i malarstwo na ceramice

Freski były podstawową formą malarstwa starożytnego. Były bardzo trudne w wykonaniu, ale trwałe, bowiem kładzenie farb na mokry tynk, odpornych na działanie wapna wykluczało jakiekolwiek poprawki. Najwięcej tych przepięknych malowideł ściennych zdobiących wnętrza grobów, gmachów prywatnych i użyteczności publicznej (wille, termy, teatry, świątynie, stadiony, kurie i in.) znajdujemy w starożytności i renesansie. Tematyka malarstwa freskowego obejmowała sceny mitologiczne, pejzaże, martwe natury, portrety, życie codzienne, walki ze zwierzętami.

Znaczek Ajmanu przedstawia Dianę – łowczynię, napinającą łuk - reprodukcję fresku znalezionego w ruinach Pompei, zniszczonej przez wybuch Wezuwiusza . Parmigianino (1503-1540), przedstawił mity związane z patronką myśliwych w apartamencie zamku – fortecy Rocco Santivale w Fontanellato w pobliżu Parmy. (Koperta FDC po prawej).

Popularną formą malarstwa antycznego była zdobiona ceramika, szczególnie popularna w Grecji. Sceny na wazach greckich charakteryzuje bogactwo motywów, są dzisiaj ważnym źródłem historycznym mówiącym o zwyczajach, bitwach, uzbrojeniu, strojach, mitologii, także o ówczesnych łowach. Na wazie znalezionej w Anattolii nieznany twórca uwiecznił Artemidę w otoczeniu nimf . Obraz namalowany w stylu czerwonofigurowym (czerwone postacie na czarnym tle).

3. Malarstwo antyczne - gobeliny i arrasy, grafika

Na stemplu okolicznościowym grafika z wizerunkiem polującej Diany, piórka słynnego niemieckiego malarza i grafika Ernsta Motitza Engerta (1892-1986)

Sceny mityczne z udziałem Diany, Jupitera, Latone na gobelinach i freskach w rezydencjach Henryka II, wykonane na cześć Diany de Poiters.

4. Malarstwo olejne

Tematyka mitologiczna była szczególnie popularna w malarstwie renesansu i baroku. Diana i mity z nią związane okazały się na tyle ciekawym tematem, że podejmowali go niemal wszyscy malarze, nie wyłączając najwybitniejszych. Spośród kilkuset obrazów poświęconych Dianie (oryginałów i kopii) znanych mi z internetowych stron muzeów, galerii i aukcji, kilkadziesiąt przeniesiono na znaki pocztowe. Część z nich została omówiona wcześniej. Oto filatelistyczna galeria malarstwa poświęcona Artemidzie (Dianie).

Tycjan (ur. 1488-1490, zm. 1576) Diana i Callisto, olej na płótnie 1556 -1559 r., 187 x 204,5 cm, National Gallery Londyn, National Galleries Scotland,

Tycjan. Diana i Akteon olej na płótnie 1556-9 r., 184,5 x 202, (po lewej fragment) National Gallery Londyn

Autor nieznany z tzw. Szkoły Fontainebleau, Diana Łowczyni, ok. 1550, olej na płótnie, 191 x 132 cm, Luwr Paryż

P.P. Rubens (1577 – 1640). Nimfy Diany zaskoczone przez satyrów, 1636-1640, olej, 128 x 134 cm, Muzeum Prado Madryt

	Antoine Watteau (1684 – 1721) Diana w kąpieli, 1715 r., 80 x 101 cm, olejna płótnie, Luwr, Paryż
	Francis Bucher (1703 – 1770) Kąpiel Diany, olej na płótnie, 1742 r., 57 x 73 cm, 1742 r., Muzeum w Luwrze









Giovani Batista Pittoni, Diana i Akteon lub Diana i nimfy, 1725 r., olej na płótnie, 147 x 195 cm, Muzeum Miejskie Palazzo Chiericati w Vicenza	Pierre-Auguste Renoir (1841 – 1919) Diana Łowczyni (frag.), 1867 r., olej na płótnie, 197 x 132 cm, National Galery of Art. Waszyngton


Grafika na tarczy strzeleckiej. Diana koronuje króla strzelców. Olej na desce, 1832 r.	Po prawej: Antonio Allegri zwany Corergio (1494-1534) Diana łowczyni, Fragment fresku w klasztorze benedyktynów św. Pawła w Parmie. Po lewej: Pietro de Pietri (1663 -1708) Diana w kąpieli, olej

5. Imię Diany

Imię antycznej patronki myśliwych przyjęło wiele organizacji łowieckich (kół, stowarzyszeń, zgromadzeń). W Polskim Związku Łowieckim działa Klub Dian Polskiego Związku Łowieckiego założony Uchwała nr 10/2014 ZG PZŁ. W okręgach powstają lokalne stowarzyszenia dian. 20 stycznia 2006 r. przy ZO PZŁ powstał prężnie działający Podlaski Klub Dian, który jest organizatorem wielu kulturotwórczych przedsięwzięć. Filatelistycznie zostało udokumentowane I Międzynarodowe Spotkanie Dian Kresowych 1.06.2017 r.

1) Rzeźba Diany ze zbiorów w Luwrze, dłuta Rene Fremina (1672-1744) z 1717 roku. 2) Oznaka Podlaskich Dian wzorowana na obrazie Diana łowczyni pędzla Guillume Seignaca. 3) Obraz Diana łowczyni pędzla Guillume Seignaca (1870-1924), olej na płótnie, zbiory prywatne.

Wdzięczne imię Diany, szczególnie dla myśliwych, nadawano instytucjom, stowarzyszeniom, obiektom turystycznym. Na frankaturach mechanicznych reklamy: biura polowań, oraz maszyny przecinarki (u dołu)



Telegram z 1934 r. reklamuje na rewersie włoskie ilustrowane czasopismo łowieckie "Diana", zachęcając czytelników do jego prenumeraty



Opisując mity związane z Dianą pokazane na znakach, korzystałem z: - Theoi Greek Mythology - Expoloring Mythology In Classical Literatura & Art.” - http://www.theoi.com/, dostęp 14.09.2014 r. - Encyclopedii Mythica - http://www.pantheon.org/, - stron muzeów, w których znajdują się obrazy przedstawiających Artemidę (Dianę), - katalogów znaczków pocztowych Michel i Yvert - Wikipedii.
Krzysztof Mielnikiewicz

wszelkie prawa zastrzeżone

licznik odwiedzin: