POD ZABORAMI

     Po III rozbiorze Polski tereny puszczańskie znalazły się pod zaborem pruskimi, włączone do powiatu ostrołęckiego
w departamencie płockim, w utworzonej wówczas prowincji Prus Nowowschodnich. Prusacy pozbawili broni myśliwych i bart-ników  swobodnie polujących w puszczach biskupich i królewskich. Jaki był to cios nie trzeba tłumaczyć dzisiejszym miłośnikom łowiectwa.

     W desperacji najlepszą broń zakopywano, z nadzieją jej wykorzystania w walce z okupantem i w ewentualnych przyszłych łowach. Nielegalnie posiadana broń służyła także do celów kłusowniczych. Tymczasem Prusacy wprowadzili ustawodawstwo, oddając puszczę dzierżawcom wnoszącym opłaty do skarbu rządowego. Brak możliwości polowania w istotny sposób zubożył spiżarnie Kurpiów. Frustrację ludzi lasu potęgowała rabunkowa gospodarka leśna. Prusacy cięli bezlitośnie najlepsze drzewa, szczególnie dobrze jeszcze utrzymane lasy w Puszczy Białej odebrane biskupom płockim. Na okupowanych ziemiach osadzano kolonizatorów niemieckich. Kwitło kłusownictwo na szeroką skalę za pomocą nielegalnie posiadanej broni, jak i przyrządów. Natomiast legalnie polowali dygnitarze pruscy, administracja i urzędnicy oraz zapraszani przez nich goście. Gajowy i dawny strzelec Chorążewicz opowiadał w latach trzydziestych XX w. A. Chętnikowi że (...) za Prusaka odbywały się w okolicach Rozogi wielkie polowania z naganką. Bito wtedy sarny (kozły), daniele¹, lisy, zające, borsuki. Z ptactwa gnieździły się tutaj: kaczki, cietrzewie, dubelty, bekasy, jarząbki, czaple, żurawie, słowiki i inne.
    Z okresu Księstwa Warszawskiego zachował się fragment pamiętnika pułkownika wojsk napoleońskich Franciszka Gajewskiego, w którym wspomina swe polowania w Puszczy Kurpiowskiej k. Kolna. Tereny te sąsiadują bezpośrednio z okręgiem ostrołęckim, obejmują obszar Puszczy Zielonej, więc warto go zacytować, tym bardziej, że rzuca nowe światło na występowanie głuszca, gatunku niezwykle atrakcyjnego z łowieckiego punktu widzenia, a całkowicie pominiętego w opisach przez innych badaczy Kurpiowszczyzny. Można z tego wysnuć wniosek, że za czasów A. Chętnika, który prowadził wywiady w okresie międzywojennym z myśliwymi i strzelcami, głuszców w borach kurpiowskich już nie było. Wcześniej musiały tam bytować, bowiem uroczyska bagienne z lasami sosnowymi i haliznami to najbardziej lubiany biotop przez głuszce i cietrzewie. Z borów ostrołęckich,
kadzidlańskich, myszynieckich, z ówczesnych bagien w okolicach Czarni i Łysych, czy jeziora Krusko do Kolna przecież niedaleko.
     Całym zatrudnieniem moim w Kolnie była musztra i polowanie. Jedyny dom naddzierżawcy dóbr narodowych, pana Staniszewskiego, był dla oficerów otwarty, zawsze nas tam gościnnie przyjmowano. Cała okolica zresztą była zamieszkana przez drobną szlachtę i Kurpiów, z którymi nie można było przestawać. Polowałem pierwszy raz w okolicach Kolna na głuszce. Robiliśmy też obławy na wilki, których tam mnóstwo. Oba rodzaje polowania tego bywają dla bystrości zwierząt nadzwyczajnie trudne. Do głuszca gdy tokuje, to jest krzyczy, bo śpiewem głosu jego zwać nie podobna można nawet strzelać, a nie usłyszy, w samej jednak chwili, gdy przestanie krzyczeć, trzeba stanąć jak wryty, chociażby nawet na jednej nodze, bo za najmniejszym szelestem ulatuje czujny ptak. Kurpie, których stolicą poniekąd jest Kolno, są nadzwyczajnie wprawni w tym polowaniu, przebiegłość ich pod względem podchodzenia głuszcy i wytropywania innej zwierzyny, przechodzi wszelkie wyobrażenie, mogliby iść w zawody z „peaurouge” północnej Ameryki. Każdy Kurp posiada lichą broń, zwykle karabin, odziedziczony po ojcu, cel na nim z wosku, a strzelba obwiązana szpagatem, który lufę utrzymuje przy łożu, zamek ze skałką. Nigdy oni nie chybiają przedmiotu, do którego mierzą.
     Polowanie na wilki odbywało się tu na wielką skalę; było rzeczą zwykłą, gdy pa-dało 20 - 30 wilków na jednym polowaniu. Na jednym z nich wyszło na mnie od razu z 15 takich bestii. Zabiłem jednego, postrzeliłem drugiego, ale nie dostałem go. Wilk jest płochy z natury, napada tylko na ludzi, gdy mu głód dokucza, w innym razie ucieka jak zając.
    (...) W okolicy tej mieszkał stary szlachcic, który pomiędzy ludem uchodził za czarownika, wszyscy obawiali się go, lubo nikomu nic złego nie wyrządził. Posiadał wiele doświadczenia umiał robić doskonałe ponęty. Dzikie kaczki sprowadzał na stawek swój, gdzie na sidła je łapał; nigdy bydło nie robiło mu szkody w zbożu: każde omijało plony jego, lisy łapał mędlami, tak samo jak i kuny borowe, wilki jak wszelkie rodzaje zwierzyny. Nikomu jednak nie chciał wyjaśnić sztuki swojej, i sam na próżno usiłowałem doprowadzić go do zwierzenia się. „At, pan pułkownik nie potrzebuje tych rzeczy - mówił mi - niech u mnie zostanie, po mojej śmierci nauczą się synowie”. Miał dwóch synów, ale ich w domu nie trzymał,
żył sam jeden ze starą gospodynią, żona od dawna go już odumarła.²
     Po krótkim okresie istnienia Księstwa Warszawskiego ziemia kurpiowska znalazła się w niewoli rosyjskiej w Królestwie Polskim, pod panowaniem carskim. Ciosem w ludzi lasu, jakimi byli bartnicy i myśliwi, było zarządzenie z roku 1837 kładące kres bartnictwu i całej dotychczasowej roli borów w życiu ludności. Lasy poszły pod topór. Wraz z lasami ginęła zwierzyna. Coraz mniej było jeleni, dzików, saren, zanikały zawody leśne, myśliwi w lasach nie mogli polować.
 

Obelisk w Broku n. Bugiem poświęcony Wojciechowi B. Jastrzębowskiemu.

Lubomir Benedyktowicz (1779-1882)

     W programie szkoły były zajęcia z łowiectwa. W tym też celu wyodrębniono kwadraty ziemi pod uprawę zwierzęcą i ptasią. Inwentarz żywy Zakładu w 1861 r. składał się tylko z dwóch koni, jelenia roczniaka i sarny kozła roczniaka. Program zajęć te-oretycznych obejmował działy: uprawy naturalnej, uprawy sztucznej, ochrony lasów, użytkowania, szacowania, urządzania, oceniania oraz łowiectwa. Jastrzębowski planował zgromadzić żywe okazy zwierząt, tworząc coś w rodzaju zwierzyńca, dla celów dydaktycznych. W tym celu zaczęto gromadzić zbiory. Praktykant Lubomir Benedyktowicz ofiarował wypchane przez siebie zwierzęta i ptaki następujące: tchórz pospolity (Mustela potorius), turkawka Columba tortur), kobuz lub kobiec (Falco subboteo) i jastrząb gołębiarz (Astur palumbarius).¹⁵
     Leśnikami, zarazem myśliwymi, byli światli Polacy. Należeli do nich nadleśniczowie Józef Jarzyna z Broku, Józef Sienkiewicz
z Brańszczyka, Michał Eisenberg z Ostrołęki, Jan Osiecki z Wyszkowa, którzy prenumerowali książki o tematyce myśliwskiej.¹⁶
     W zaborze rosyjskim bez ograniczeń polowała administracja rządowa, leśna, dygnitarze. Lasy i pola miejskie oddawane były myśliwym w dzierżawę. Na wsiach polowano na własnych gruntach bez ograniczeń, do czasu ukazania się wspomnianych wyżej carskich przepisów o polowaniu.Regularne polowania odbywały się w prywatnych posiadłościach ziemskich.
W kronikach myśliwskich czytamy:
- w lasach wyszkowskich nad Bugiem w ósm strzelb ubito 22 zające, 1 dzika, 1 rogacza (1893 r.),
- dnia 5 grudnia roku zeszłego w Szczawinie u p. Mikołaja Glinki w 9 strzelb zabito 104 zające (1894 r.),
- dnia 6 grudnia w Szczawinie u p. Mikołaja Glinki odbyło się polowanie w 10 strzelb, na którym zabito 33 zające (1895 r.),
- dn. 22 i 27.10. w Somiance k. Wyszkowa u barona J. Puszeta w osiem strzelb strzelono 160 zajęcy, 1 lisa, 1 sowę (1898 r.),
- w jednodniowym polowaniu w powiecie ostrowskim, gub. Łomżyńska na polowaniu zbiorowym organizowanym przez p. Apoznańskiego ubito 47 zajęcy, 2 kuropatwy, 1 lisa (1901 r.),
- w 2 dni w majątku Zatory, gub. Łomżyńska ubito 2 dziki, 2 rogacze, 181 zajęcy, 41 kuropatw,
- w 1 dzień w majątku Somianka u bar. Puszeta ubito 80 zajęcy, 2 lisy (1903),
- w Szulcowie, pow. przasnyski, u p. Zygmunta Choromańskiego na polowaniu dnia 13 z. m. (styczeń KM) w 15 strzelb zabito 96 zajęcy, 8 kuropatw i 1 lisa. Królem był p. Stanisław Dzikowski, który zabił 1 lisa i kuropatwy (1914 r.)¹⁷
     W gminie Rzewnie (dawniej Sielc) polował z zamiłowaniem Leonard Jastrzębski (1834-1912) właściciel majątku w Jaworku (Bindużce) o powierzchni około 150 hektarów. Leonard wspominany jest przez syna Wacława (…) zamiłowany myśliwy z pasją uprawiał ten sport i był znany jako dobry myśliwy w bliższej i dalszej okolicy, wyjeżdżając często w latach kawalerskich na polowania trwające tygodnie. Poza tym, uprawiał z zamiłowaniem rybołówstwo, które umiał prowadzić racjonalnie, czerpiąc, jak na ówczesne czasy, z tegoż rybołówstwa pokaźne dochody. Majątek ten liczył ponad dwieście kilkadziesiąt mórg ziemi, miał nisko położone łąki zalewane wodą na wiosnę - i dużo lasu. Leonard łowił ryby dużymi sieciami, dzierżawił tak-że jeziora okoliczne. Wyprawiał się nawet na jeziora Suwalszczyzny koło Wizny w towarzystwie niejakiego pana Helskiego, również zapalonego myśliwego i znawcę hodowli ryb. W wyniku myśliwskich wypraw Leonard zebrał w domu dużo okazów ładnych poroży łosi, jeleni itp. Trofea myśliwskie zostały częściowo rozdane znajomym, a reszta zaginęła
w czasie pierwszej wojny światowej i najazdu bolszewickiego.¹⁸

Leonard Jastrzębski z Jaworka (gm. Rzewnie)

Mikołaj Glinka ze Szczawina

     W gminie Zatory (w latach 1975-1998 gmina należała do województwa ostrołęckiego, obecnie w powiecie pułtuskim) na polowaniu u p. Józefa Iżyckiego na dwóch polowaniach strzelono 2 rogacze, 178 zajęcy i 1 lisa oraz 87 zajęcy, 36 kur, 1 jastrzębia (1908). Józef Iżycki, właściciel Zator był doskonałym myśliwym, dbał o zwierzynę, hodował konie. Wraz z okolicznymi ziemianami: Stefanem Antoszewskim z Bartodziej, Janem Dłużewskim z Lubienicy, Stanisławem i Janem Leskimi ze Skłudów, Marianem Modzelewskim i Romanem Rakowieckim założyli „Koło sportowe”, które organizowało na błoniach nadnarwiańskich biegi św. Huberta.

Józef Iżycki jako master biegu i Bieg św. Huberta na nadnarwiańskich błoniach zorganizowany przez Józefa Iżyckiego z Zator

     Zdarzały się także wypadki na polowaniu: Sekretarz sądu gminnego w Zarębach Kościelnych gub. Łomżyńskiej p. Bieżański, w czasie polowania zbiorowego na gruntach osady Andrzejewo, poprzez nieostrożny wystrzał zranił dość poważnie właściciela dóbr Budziszewko, p. Stefana Romana (1913).¹⁹
     Po 1864 r. zwierzyna ginęła w majestacie prawa. Romuald Więckowski alarmował w pierwszym numerze „Łowca Polskiego, założonego przez Jana Sztolcmana: (…) Zmiany ekonomiczne, wywołane najwyższym ukazem z 1864 roku o uwłaszczeniu włościan, rozdrobnienie większych posiadłości ziemskich, a stąd i przejście prawa polowania do znaczne większej liczby osób, musiały stanowczo ujemnie wpłynąć na zwierzostan krajowy, tembardziej dlatego, że w czasie o którym mowa, żadne prawo specjalne myśliwskie nie egzystowało, że nie było hamulca powstrzymującego nowych właścicieli od tępienia zwierzyny, wy-hodowanej na gruntach, jakie wskutek najwyższej woli dostały się im w posiadanie. (...) szlachetny sposób polowania był mu (właścicielowi gruntu - K.M.) zupełnie obcy, znalazły się wiec niezwłocznie na drobną zwierzynę sieci i sidła, na grubszą wnyki, żelaza i wiele innych środków tępienia (…) na gruntach włościańskich kuropatwa i zając stały się
rzadkością, na gruntach i lasach dworskich, po większej części obciążonych serwitutami, ilość zwierzyny z każdym rokiem nawet przy największym staraniu i znacznych nakładach widocznie się zmniejszała.²⁰
     W tej sytuacji na prośbę namiestnika cara w Królestwie hr. T. Berga władze carskie wydały „Przepisy o polowaniu
w guberniach Królestwa Polskiego z Najwyższego zezwolenia 17 lipca 1871 r.”, na których oparto opublikowaną 3 czerwca 1872 r., ustawę łowiecką, obowiązującą także myśliwych zamieszkujących tereny puszczańskie do końca zaboru. Składała się ona z 61 paragrafów ulokowanych w pięciu rozdziałach: O prawie polowania, Przepisy o polowaniu, O sposobach polowania, O psach, O środkach karnych.²¹ W myśl wprowadzonych przepisów z prawa polowania mogła korzystać osoba posiadająca w jednej „okolnej granicy” ponad 150 morgów ziemi (85,5 ha). Do uprawiania myślistwa upoważniało „świadectwo myśliwskie”, wystawione przez Naczelnika Powiatu na rok. Kosztowało ono 1 rubla, w kolejnych latach cena świadectwa rosła. W 1929 r. wójt Myszyńca i R. Świder z Pełt tak relacjonowali A. Chętnikowi: Za rządów carskich coraz trudniej było polować, gdyż nie było na co, z braku zwierzyny, oraz trudno było o pozwolenie na broń. Kto przy pomocy łapówki dostał zezwolenie na kupno
i noszenie strzelby, to płacił rocznie rządowi 1rb 50 kop. Tak było około roku 1870, potem podwyższono składkę do 6 rubli, a utrudniono zdobycie zezwolenia na broń palną.
     Wielu polskich myśliwych pamiętających dworskie polowania, na których padało po kilkadziesiąt sztuk zwierzyny grubej i setki zajęcy, nie mogło pogodzić się z degradacją polskiego łowiectwa. Wieloletnie ich starania doprowadziły do połowicznego rozwiązania. Władze carskie wyraziły zgodę na powstanie z dniem 1 kwietnia 1889 r. Oddziału Cesarskiego Towarzystwa Rozmnażania Zwierzyny Łownej, Pożtecznych do Polowania Zwierząt i Prawidłowego Myślistwa.
     Car Aleksander II nadał towarzystwu statut, w myśl którego prezesem oddziału podlegającego centrali w Moskwie musi być myśliwy sprawujący najwyższy urząd carskiej administracji na danym terenie, a koło musi być założone z „Najwyższego zezwolenia”. Już 12 kwietnia 1889 r., grupa bardzo zamożnych osób założyła Oddział Warszawski, na czele którego stanął generał lejtnant M. P. Sidorow. Oddział Warszawski Towarzystwa był jedyną oficjalną organizacją łowiecką działająca na terenie Królestwa Polskiego.²² 

     W Ostrowi Mazowieckiej było w tym czasie wielu zapalonych myśliwych. Najwybitniejszym z nich był Wiktor Ignacy Godlewski, przyrodnik, działacz społeczny, towarzysz B. Dybowskiego podczas badawczych i myśliwskich wypraw syberyjskich.
     Ostrowscy myśliwi założyli w 1900 r. jeden z pierwszych w Polsce Oddziałów Cesarskiego Towarzystwa. Echa Płockie i Łomżyńskie donosiły:
     Ostrów. Podjęto tutaj staranie o zorganizowanie Oddziału Cesarskiego racjo-nalnego polowania. Dnia 7 kwietnia 1900 r. odbyło się zebranie członków założycieli w liczbie 29, na którem to zebraniu większością głosów na prezesa wybrano p. W. Juriewa, na skarbnika p. W. Godlewskiego ze Smolech, na sekretarza p. M. Apoznańskiego. Oprócz tego powołano 9 członków do rady. Składkę roczną ustalono na 8 rubli.²³
    Towarzystwo ostrowskie, jak wiele innych, nie figurowało w wykazie opublikowanym w 1908 r. przez Woroncewa - specjalistę z wydziału rolnego Ministerstwa Dóbr Państwowych.²⁴ Wg objaśnień ministerstwa nie było wymogów rejestracji w Warszawie, towarzystwa mogły być tworzone stosownie do miejsc zamieszkania zarządów tych oddziałów, bez określania rejonów ich działania. Ministerstwo stało na stanowisku, że korzystne jest grupowanie się myśliwych w różnych miejscowościach dla pożytecznego prowadzenia gospodarki łowieckiej i że Oddział Warszawski nie może być uważany za jedyną organizację dla generałgubernatorstwa warszawskiego.²⁵
     Towarzystwo było wówczas jedyną organizacją, która w praktyce podjęła wszechstronne działania zmierzające do odbudowy stanów zwierzyny, szerzenia zasad etycznego łowiectwa, hodowli psów myśliwskich i zwalczania plagi kłusownictwa. Świadczy o tym m.in. sprawozdanie: P. gubernator łomżyński nadesłał wykaz broni odebranej kłusownikom przez straż ziemską guberni łomżyńskiej. W 1900 roku wykaz ten obejmuje 165 sztuk broni myśliwskiej. Rada postanowiła asygnować 85 rub.
nagrody dla straży ziemskiej rzeczonej guberni.²⁶ W latach gospodarczych 1893/4 i w 1894/5 w guberni łomżyńskiej odebrano kłusownikom odpowiednio 135 i 210 sztuk broni.

Wiktor Ignacy Godlewski na Syberii ze strzelbą i podczas preparacji drobnych ssaków.

     Szczególną sumiennością w tępieniu kłusowników wykazywała się Straż Ziemska z Przasnysza, której Cesarskie Towarzystwo Racjonalnego Polowania za pośrednictwem naczelnika powiatu wypłaciło nagrodę w wysokości 20 rubli srebrnych.²⁷ W pierwszych latach XX wieku, mimo działań antykłusowniczych Straży Ziemskiej i właścicieli majątków, kłusownictwo kwitło. Coraz częściej w prasie myśliwskiej i lokalnej pojawiały się artykuły potępiające ten proceder, oto kilka z nich, dotyczących okolic Ostrołęki:
Korespondencya Łowca Polskiego²⁸. Zaczynam coraz więcej wątpić, czy w całym obszarze Królestwa, jest drugi kąt, tak po macoszemu traktowany pod względem ochrony zwierzyny, jak powiat Ostrołęcki. Zaiste takiej swobody w tępieniu wszelakiej zwierzyny i w każdej porze, nie spotka się na pewno gdzie indziej. Zdawałoby się, że cała męska połowa ludności powiatu Ostrołęckiego nie ma nic więcej do roboty, tylko polować w niedzielę i święta na wsze strony, istna kanonada, robi wrażenie jak by gdzieś nie daleko odbywała się rewia. Czemu to przypisać? Czy tylko nadzwyczajnej ochocie do fuzyi, czy też przeważnie zupełnej bezkarności? Jakkolwiek pierwsza przyczyna jest poważną, zdaje się przecież, że nieograniczona faktycznie swoboda posiadania broni, gra tu ważniejszą rolę. - Ci, którzy z racyi swego urzędu i służby winniby przestrzegać przepisów, patrzą na wszystko przez szpary, i tem samem, upoważniają tych ostatnich do lekceważenia wszelkich praw, mających dla celu obronę zwierzyny. Jak dalej tak pójdzie, to nie upłynie i kilka lat, a zając i kuropatwa w naszym powiecie przejdą do mytów…
     Nic dziwnego przeto, że dotąd w „Łowcu Polskim” nie spotkałem się nigdy z korespondencyą z naszych okolic, w której by ktoś z braci nemrodów opisał jakieś więcej interesujące polowanie, lub zaznaczył jakąś chęć zaradzenia złemu; poprostu niema o czem pisać dobrze, źle nie zawsze ma się możność i ochotę ...
     Obowiązek jednak wymaga podniesienia tej plagi w jedynym, specyalnym naszym organie, a może takie publiczne przedstawienie sprawy wywoła jakąś energiczniejszą działalność ze strony tych, którzy przedewszystkiem są powołani do nadzoru nad sumienne wypełnieniem obowiązków, przez podwładne organy…
     Zwierzyna z Puszczy Kurpiowskiej. Do „Ech Płockich” piszą z tej puszczy, że dzików nie widać, sarny Kurpie wystrzelali, kuropatwy jałowej roli trzymać się nie chcą. Wojują wprawdzie Kurpie jeszcze z lisami i zającami, i łowy te odbywają się po sportsmeńsku - z przeszkodami, ale, że przeszkody te są strażniczo·- policyjnej natury, polowania więc odbywają się wyłącznie w pojedynkę - na pomyka. Wobec braku zbiorowych polowań, kronika sportowa nie jest w możności zanotować, ani ilości ubitej zwierzyny, ani celności strzałów miejscowych nemrodów. Jedynie niezmiernie mała ilość nawet zajęcy w puszczy dowodzi, że i obecnie, jak za czasów Kmicicowych, najwięcej Tellów, wśród. Kurpiów się znajduje.²⁹
     Kłusownictwo w okolicach Ostrołęki przybiera coraz większe rozmiary. Korespondent „Głosu Warszawskiego” donosił w swoim czasie, że z sześciu myśliwych, którzy urządzili tam zeszłej zimy polowanie na terenie, uważanym dotychczas za raj
pod względem łowieckim, żaden nietylko że nic nie zabił, ale nawet nie widział ani jednej sztuki zwierzyny łownej, i to tylko dlatego, że kłusownicy, przez nikogo nie prześladowani, grasują w okolicach Ostrołęki bezkarnie.³⁰
     Jan Majkowski z Makowa, jak sam się określił - stary wiarus spod znaku św. Huberta, pisał do Łowca Polskiego: (…) Przy sposobności nie od rzeczy będzie donieść Szanownej Redakcyi o zwierzostanie w naszej okolicy. Powiat makowski bogaty
jeszcze w lasy i zarośla, położony w średniej glebie, powinien obfitować i w zwierzynę, lecz dzieje się wręcz przeciwnie. Myśliwych tu, jak i wszędzie, dużo, tylko myśliwych amatorów niewielu.
     W całym powiecie makowskim dwa tylko większe majątki ziemskie,. Krasne i Czarnostów, z prawdziwem zamiłowaniem hodują zwierzynę, nie szczędząc pracy, ani kosztów. A doprawdy ciężka ich praca, czego najlepszym dowodem, że w miasteczkach naszych za kozła nie płaci się drożej nad 4-5 rubli, kozę i taniej
nabyć można. Zawdzięczając je-dynie wymienionym majątkom wiemy chociaż jak wygląda gruba zwierzyna.
     Mniejsza lub średnia własność ziemska nic pod tym względem nie robi. Trudno wymagać, żeby właściciel średniej fortuny bawił się w hodowlę zwierzyny grubszej, nie mając po temu warunków, powinien jednakże choć uchronić od zagłady zwierzynę drobną, jak kuropatwa, ale czyż tak się dzieje? Posiadacz mniejszej własności ziemskiej jest przekonania, że polując zawzięcie, przynosi tem korzyść myślistwu. Mamy tu także kilku myśliwych · charciarzy, ale tu już z Zagłobą - wykrzyknąć warto: „Boże! Ty widzisz i nie grzmisz”.
     Kłusownictwo w powiecie naszym, dzięki energii do niedawna urzędującego naczelnika straży ziemskiej, p. Wołoncewicza, znacznie się zmniejszyło. Podziękowanie, jakie otrzymał p. Wołoncewicz od Towarzystwa Racyonalnego polowania, było zupełnie zasłużone. Szkoda tylko, że tak krótko bawił w naszym powiecie.
     Pojawienie się carskich przepisów prawa łowieckiego, walka z kłusownictwem, zrzeszanie się myśliwych w organizacje łowieckie, powstawanie pierwszych kółek łowieckich zrzeszających właścicieli gruntów, działających początkowo
nieoficjalnie (Otwockie Kółko Myśliwskie im. św. Huberta), zahamowało w części, na krótko rabunkową gospodarkę łowiecką.
     Kolejne zniszczenia lasów i tępienie zwierzyny wywołała I wojna światowa i okupacja niemiecka. Wielkie polowania na puszczy urządzali jeszcze Niemcy okupanci w latach 1915 -1917. Na polowania takie zjeżdżała się „starsizna” niemiecka z miasta. Do naganki nakazywano do wójtów i sołtysów nieraz do 100 ludzi. Bito na tych polowaniach lisy, borsuki, różne ptactwo, a najwięcej zajęcy. Polowania były nie tylko dla przyjemności, ale dla dostarczenia żywności swoim rodzinom. Po polowaniach takich całe wozy zajęcy z numerami i adresami odstawiano do stacji kolejowych albo bezpośrednio do Prus. W ten sposób Niemcy ratowali się od głodu i postu^.31.

Po wojnie zostały resztki puszczy i zwierzyny. opisał to rymowanką Adam Chętnik:

Gdzie stuletnie stały sosny,

Gdzie skrywała się zwierzyna,

Dzisiaj pustki, pieńki suche,

Wszędy szerzy ząb ruina.

 zniknęły dawne czasy,

Te swobodne, te junacze,

I niejeden puszczak westchnie,

I niejeden Kurp zapłacze...³²

Krzysztof Mielnikiewicz

Treść artykułu pokrywa się rozdziałem książki Krzysztofa Mielnikiewicza "Puszczańskie łowy. Monografia łowiecka okręgu ostrołeckiego". Ostrołęka 2010. Wydawca ZO PZŁ w Ostrołece.

1.  O bytowaniu tych zwierząt nie spotkałem wzmianek w żadnych dostępnych mi źródłach.
2.  Franciszek Gajewski, Pamiętniki Franciszka z Błociszewa Gajewskiego, pułkownika Wojsk Polskich (1802-1831) [w] Henryk Syska Kęs rodzinnego zaścianka, Ostrołęckie Towarzystwo Naukowego im. Adama Chętnika. Ostrołęka, 1994 r.
3.  Adam Chętnik, Kurpie, Bibljoteczka Geograficzna „Orbis”, seria III, tom 4, Kraków 1924, s. 47-48.
4.  H. Gawarecki, Pamiętnik historyczny płocki, , t. 2, Warszawa 1830 [w] Chętnik, Życie..., s. 106.
5.  Sebastian Piątkowski, Myślistwo i łowiectwo w lasach rządowych Królestwa Polskiego w pierwszej połowie XIX w. (Na przykładzie guberni radomskiej). [w] pr. zb. Lasy Królestwa Polskiego w XIX w., Radomskie Towarzystwo Naukowe,
Radom 2007, s. 76.
6.  Tamże, s. 71-87.
7.  Adam Chętnik, Życie …, s. 113.
8.  Kochowicz Stanisław, Opisanie Leśnictwa Brok [w] Rocznik Leśniczy 1862, tom III, cz. I s. 100-126.
9.  AGAD, Akta Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego tyczące Ostrowi w Guberni Płockiej, sygn. 4468.
10.  AGAD, Kancelaria Warszawskiego Generał Gubernatora, syg. 5681.
11.  A. Połujański Wędrówki po guberni augustowskiej, Warszawa 1859 [w] A. Chętnik Życie …, s. 114.
12.  Wincenty Pol Puszczaki Mazowsza, w Obrazach z życia i natury, t.2 , cz. III, Lwów, str. 411 - 432.
13.  B. Ostrzykowski, Opis kościoła parafialnego we wsi Brańszczyk Diecezji Płockiej, Pamiętnik Religijno-Moralny, 1856, nr 12, s. 635-636.
14.  A. Chętnik, Życie…, s. 115.
15.  Benon Dymek, Szkoła Leśna w Feliksowie pod Brokiem [w] Brok…, s.273-4.
16.  Wiktor Kozłowski Pierwsze Początki Terminologij Łowieckiej, Warszawa 1922, s. XV - XXI, Reprint, WAiF, Warszawa 1983 r.
17.  Wypisy z kalendarzy myśliwskich ilustrowanych na lata 1893-1913, wydanych pod redakcją Łowca Polskiego. W nawiasach podano rok wydania kalendarza. Zatem rezultaty polowań są podane z poprzedniego sezonu łowieckiego.
18. Edward Mroczkowski, Wspomnienia z ziemi różańskiej. Saga rodu Mroczkowskich, Warszawa 2009, s. 245 oraz informacja pisemna autora.
19.  Kalendarz myśliwski ilustrowany na rok 1913, s. 105.
20.  Łowiec Polski Nr 1 z 1889 r. s. 9.
21.  Ustawa Cesarskiego Towarzystwa Rozmnażania Zwierzyny Łownej i Pożytecznych do Polowania Zwierząt oraz Prawidłowego Myślistwa, zatwierdzona przez ministra Spraw Wewnętrznych 3 czerwca 1972 r. Druk oryginalny, Biblioteka PZŁ w Warszawie
22.  Konrad Oleszczuk, Warszawski Oddział Cesarskiego Towarzystwa Rozmnażania Zwierzyny i Po-żytecznych do polowania Zwierząt oraz Prawidłowego Myślistwa [w] Roczniki Zakonu Kawalerów Złotego Jelenia, Kraków 2005, s. 71.
23.  Echa Płockie i Łomżyńskie, 1900 nr 33, str. 3. Archiwum Witolda Suskiego.
24.  Łowiec Polski, Wykaz Towarzystw Łowieckich na terenie Rosji, 1908 r., Nr 17, s. 260-261. W wykazie tym wyszczególniono z polskich guberni 13 kół, w tym Łomżyńskie Towarzystwo Przyjaciół Myś-listwa założone w 1901 r.
25.  Konrad Oleszczuk Warszawski … s. 71-72.
26.  Łowiec Polski Nr 11, s. 10.
27.  Sprawozdania z działalności Warszawskiego Oddziału Cesarskiego Towarzystwa Rozmnażania Zwierzyny Łownej i Racjonalnego Polowania za lata 1893/4 i 1894/5, Warszawa 1894 i 1895, s. 7 i 11.
28.  Łowiec Polski, 1903 r. Nr 21, s. 332.
29.  Łowiec Polski, 1905, Nr 10, s. 158.
30.  Kalendarz myśliwski ilustrowany na rok 1910, Warszawa, s. 122.
31.  Adam Chętnik, Życie…, s. 114.
32.  Adam Chętnik, O Kurpiach, Wydawnictwo Arcta w Warszawie, 1919 r., s. 47.

copyright: Krzysztof Mielnikiewicz

wszelkie prawa zastrzeżone