ŁOWY NA ZIEMIACH OKRĘGU OSTROŁĘCKIEGO DO 1918 r.

Dla myśliwych kurpiowskich i bartników las był niemal świątynią, w nim mieszkali, z niego żyli, co wywarło wpływ na kulturę ludową, do której przeniknęło tak wiele elementów związanych z puszczańskim życiem i przyrodą. Zdolności artystyczne Kurpiów, piękno dziewiczej przyrody, z którą obcowali na co dzień, nieznaczny wpływ innych kultur na ich życie, zabobonność, później religijność, spowodowały powstanie specyficznej dla tego regionu sztuki ludowej, związanej z wierzeniami (nowe latko, wota, pisanki) i z potrzebami estetycznymi (wycinanki, kierce, elementy wystroju wnętrz i architektury); sztuki bogatej w elementy animalistyczne, zoomorficzne i florystyczne.
 

Muzyka i śpiew

O muzykalności Kurpiów pisał w 1928 r. ks. Władysław Skierkowski, autor trzytomowego dzieła, w którym opublikował kilkaset zebranych i opracowanych pieśni i piosenek ludowych z Kurpiowszczyzny. W przedmowie dzieła ks. Skierkowski pisał: (…) Kto chce poznać piękny śpiew ludowy i rozkoszować się nim, temu radzę wyjechać na Puszczę Kurpiowską, latem naturalnie, bo tylko wtedy bogactwo tego śpiewu ujawni się w całej pełni. Dniem usłyszysz „pasturków” i „pasturki” śpiewających na polanie w lesie albo na smugach pod borem;(…)w nocy chłopców dorosłych, pasących koniki na łąkach, wyśpiewujących, niby puszczyki leśne, przeróżne pieśni, a lasy echem roznoszą je po rosie hen…, w dal i zdaje ci się ześ w kraju marzeń i bajek.(…) A kiedy na Puszczy Kurpiowskiej nadejdzie ożywcza wiosna, to naprawdę nie wiesz, czego masz wpierw słuchać: czy nawoływania dzikich gęsi, kaczek i różnego ptactwa które tutaj tysiącami przelata, czy też śpiewu Kurpianek, które przy zachodzie słońca we wszystkich wioskach się odzywają, a echo niesie po rosie ich śpiew, że wszędzie je słyszeć można.¹
     W piosenkach, pieśniach i przyśpiewkach, będących w repertuarze ludu kurpiowskiego, znajdujemy dużo strofek z wątkami przyrodniczymi, w szczególności z lasem i ze zwierzyną.
    W kolędzie śpiewanej przez Wróblową z Surowego w 1931 r.² wilki (zilki) są symbolem zła, wysłannikiem szatana, siłami zagrażającymi wierze. Złe wilki napuszczano na niemile widziane osoby:

O wyjdź, wyjdź zilku z lasa,
A porzij przodownicę, bo to nie nasa.
Plon niesiem plon!³

W piosence śpiewanej w 1936 r. przez Józefa Płoskiego z Majku wilk i niedźwiedź to personifikacja nieuczciwych i leniwych robotników, najętych do pracy przez biedną wdowę.

Uboga wdowusia chciała się dorobić.
Najana niedźwiedzia za pługiem pochodzić.
Najana niedźwedzia, najana i wzilcka.
Żeby jej zaorał zagoników kilka.
Uboga wdowusia śniadanie gotuje,
A wilczek z niedźwedkiem po lesie wandruje…⁴

Sokoły, ptaki łowcze są symbolem zalotników, kochanków, narzeczonych.

Przylecioł sokół przez ten nowy dwór,
I usiad w sadełku, przślicnym gajeńku
Roztocuł ogon
Nie buł to sokół, tylo Jasiul mój,…⁵

Zające i kuropatwy, smaczna lecz trudna do upolowania zwierzyna przeznaczona dla oczekiwanego w święta Bożego Narodzenia Jezusa.
Jeleń jako zwierzę piękne i dostojne, darzony był przez Kurpiów szczególną estymą, poza tym dawał dużo mięsa i poroża. Wyrazem tego jest częsta obecność dużych zwierząt łownych na wycinankach, w rzeźbach, w nowych latkach. Nie zabrakło jelenia też w pieśni żniwnej:

U jelenia serokie rogi,
U nasego gospodarza zyta pełne brogi.
Plon niesiem - plon.⁶
 

    W zbiorze pieśni kurpiowskich spotykamy też łowieckie erotyki, pieśni osnute na rozbudowanym lub tylko zaznaczonym temacie łowieckim.
    Spisana przez ks. W. Skierkowskiego pieśń, śpiewana w 1928 r. przez Rozalię Suchecką z Kadzidła, także na terenie całego kraju w kilkudziesięciu wersjach, jest niepełna. Brak w niej ostatniej fazy również różnorakiej, w której dziewczyna zostaje uwiedziona, bądź opiera się zalotom myśliwego.

Wyjechał myśliwy po boru polować,
I nie móg nic zabzić, zacun się frasować.
I stanun i mózi: mój Boze,
Zeć to bez zzierzyny bór być nie moze.

I móziuł do psiesków, wy psieski bziegajcie,
A jek co znajdziecie, to nadscekiwajcie.
I psieski po boru bziegały,
Znalazły dziwcyne, nadscekiwały.

Uderzuł myśliwy w to prawo strone
I znalaz dziwcyne pod gajem uspsiono.
I stanon i tak medytuje:
Chciałby ja przebudzić, zięc jo obserwuje.

Dziwcyna sie budzi ze snu straśliwego,
Ujrzała nad sobo klęcąc myśliwego,
I mózi: co to za przycyna,
Nie jestem zilk, owca - tylo dziwcyna.⁷

Ledwie zaznaczone wątki łowieckie spotykamy także w innych pieśniach śpiewanych na Kurpiowszczyźnie:

Posed Jasinek na polowanie,
Zostaziuł Kasiańke swoje kochanie
I wrócił do nij tak o północy
Zapukał w okanko: otwórz Kasiańko …⁸

Ujechał pan na łowy
Do zielonej dumbrowy.
I uwadziuł konika
U białego klunika, klunika…⁹

Wyjechoł Stasiu na łowy, pod nim Kunik skakoł żwawo.
Jechoł bez gaik zielony, myśloł o swyj narzecunej.

Dwie ludowe piosenki o tematyce łowieckiej, których teksty wzorowane są na innych utworach, zapisał w okresie międzywojennym Adam Chętnik.
Piosenka z roku ok. 1880 śpiewana w 1919 r. przez M. Perzona z Dylewa

Posed nos pon na łowy do
Zielonej Dąbrowy
I uwiązał konika
U białego klonika.

Potem w knieje wędrował,
Broń wszelaka gotował,
Aż tu trąby zagrały,
Wyszedł niedźwiedź zuchwały.

Była bójka nie lada,
Chto tu komu śnierć zada.
Pod ziecór grają rogi,
Miś nie wrócił z barłogi¹⁰

     Piosenka otrzymana przez A. Chętnika od Żukowskiej z Dobregolasu z 1931 r.

Pojechał myśliwy z rana na zające,
Nic nie upolował, tak się zafrasował.
Stał w dole, mówi: ach Boże,
Że las bez zwierzyny tu być nie może.
Psy lecą i wdzięcznie w chojniaku niuchają,
Po wszystkich jaskiniach odgłos swój podają.
Wtem rety, wilk wylazł z kniei,
Niepróżny trud strzelca już jest w nadziei¹¹
 

Sztuka obrzędowa

Dla myśliwych kurpiowskich i bartników las był niemal świątynią, w nim mieszkali, z niego żyli, co wywarło wpływ na kulturę ludową, do której przeniknęło tak wiele elementów związanych z puszczańskim życiem i przyrodą. Zdolności artystyczne Kurpiów, piękno dziewiczej przyrody, z którą obcowali na co dzień, nieznaczny wpływ innych kultur na ich życie, zabobonność, później religijność, spowodowały powstanie specyficznej dla tego regionu sztuki ludowej, związanej z wierzeniami (nowe latko, wota, pisanki) i z potrzebami estetycznymi (wycinanki, kierce, elementy wystroju wnętrz i architektury); sztuki bogatej w elementy animalistyczne, zoomorficzne i florystyczne.
 

Muzyka i śpiew

O muzykalności Kurpiów pisał w 1928 r. ks. Władysław Skierkowski, autor trzytomowego dzieła, w którym opublikował kilkaset zebranych i opracowanych pieśni i piosenek ludowych z Kurpiowszczyzny. W przedmowie dzieła ks. Skierkowski pisał: (…) Kto chce poznać piękny śpiew ludowy i rozkoszować się nim, temu radzę wyjechać na Puszczę Kurpiowską, latem naturalnie, bo tylko wtedy bogactwo tego śpiewu ujawni się w całej pełni. Dniem usłyszysz „pasturków” i „pasturki” śpiewających na polanie w lesie albo na smugach pod borem;(…)w nocy chłopców dorosłych, pasących koniki na łąkach, wyśpiewujących, niby puszczyki leśne, przeróżne pieśni, a lasy echem roznoszą je po rosie hen…, w dal i zdaje ci się ześ w kraju marzeń i bajek.(…) A kiedy na Puszczy Kurpiowskiej nadejdzie ożywcza wiosna, to naprawdę nie wiesz, czego masz wpierw słuchać: czy nawoływania dzikich gęsi, kaczek i różnego ptactwa które tutaj tysiącami przelata, czy też śpiewu Kurpianek, które przy zachodzie słońca we wszystkich wioskach się odzywają, a echo niesie po rosie ich śpiew, że wszędzie je słyszeć można.¹
     W piosenkach, pieśniach i przyśpiewkach, będących w repertuarze ludu kurpiowskiego, znajdujemy dużo strofek z wątkami przyrodniczymi, w szczególności z lasem i ze zwierzyną.
    W kolędzie śpiewanej przez Wróblową z Surowego w 1931 r.² wilki (zilki) są symbolem zła, wysłannikiem szatana, siłami zagrażającymi wierze. Złe wilki napuszczano na niemile widziane osoby:

O wyjdź, wyjdź zilku z lasa,
A porzij przodownicę, bo to nie nasa.
Plon niesiem plon!³

W piosence śpiewanej w 1936 r. przez Józefa Płoskiego z Majku wilk i niedźwiedź to personifikacja nieuczciwych i leniwych robotników, najętych do pracy przez biedną wdowę.

Uboga wdowusia chciała się dorobić.
Najana niedźwiedzia za pługiem pochodzić.
Najana niedźwedzia, najana i wzilcka.
Żeby jej zaorał zagoników kilka.
Uboga wdowusia śniadanie gotuje,
A wilczek z niedźwedkiem po lesie wandruje…⁴

Sokoły, ptaki łowcze są symbolem zalotników, kochanków, narzeczonych.

Przylecioł sokół przez ten nowy dwór,
I usiad w sadełku, przślicnym gajeńku
Roztocuł ogon
Nie buł to sokół, tylo Jasiul mój,…⁵

Zające i kuropatwy, smaczna lecz trudna do upolowania zwierzyna przeznaczona dla oczekiwanego w święta Bożego Narodzenia Jezusa.
Jeleń jako zwierzę piękne i dostojne, darzony był przez Kurpiów szczególną estymą, poza tym dawał dużo mięsa i poroża. Wyrazem tego jest częsta obecność dużych zwierząt łownych na wycinankach, w rzeźbach, w nowych latkach. Nie zabrakło jelenia też w pieśni żniwnej:

U jelenia serokie rogi,
U nasego gospodarza zyta pełne brogi.
Plon niesiem - plon.⁶
 

    W zbiorze pieśni kurpiowskich spotykamy też łowieckie erotyki, pieśni osnute na rozbudowanym lub tylko zaznaczonym temacie łowieckim.
    Spisana przez ks. W. Skierkowskiego pieśń, śpiewana w 1928 r. przez Rozalię Suchecką z Kadzidła, także na terenie całego kraju w kilkudziesięciu wersjach, jest niepełna. Brak w niej ostatniej fazy również różnorakiej, w której dziewczyna zostaje uwiedziona, bądź opiera się zalotom myśliwego.

Wyjechał myśliwy po boru polować,
I nie móg nic zabzić, zacun się frasować.
I stanun i mózi: mój Boze,
Zeć to bez zzierzyny bór być nie moze.

I móziuł do psiesków, wy psieski bziegajcie,
A jek co znajdziecie, to nadscekiwajcie.
I psieski po boru bziegały,
Znalazły dziwcyne, nadscekiwały.

Uderzuł myśliwy w to prawo strone
I znalaz dziwcyne pod gajem uspsiono.
I stanon i tak medytuje:
Chciałby ja przebudzić, zięc jo obserwuje.

Dziwcyna sie budzi ze snu straśliwego,
Ujrzała nad sobo klęcąc myśliwego,
I mózi: co to za przycyna,
Nie jestem zilk, owca - tylo dziwcyna.⁷

Ledwie zaznaczone wątki łowieckie spotykamy także w innych pieśniach śpiewanych na Kurpiowszczyźnie:

Posed Jasinek na polowanie,
Zostaziuł Kasiańke swoje kochanie
I wrócił do nij tak o północy
Zapukał w okanko: otwórz Kasiańko …⁸

Ujechał pan na łowy
Do zielonej dumbrowy.
I uwadziuł konika
U białego klunika, klunika…⁹

Wyjechoł Stasiu na łowy, pod nim Kunik skakoł żwawo.
Jechoł bez gaik zielony, myśloł o swyj narzecunej.

Dwie ludowe piosenki o tematyce łowieckiej, których teksty wzorowane są na innych utworach, zapisał w okresie międzywojennym Adam Chętnik.
Piosenka z roku ok. 1880 śpiewana w 1919 r. przez M. Perzona z Dylewa

Posed nos pon na łowy do
Zielonej Dąbrowy
I uwiązał konika
U białego klonika.

Potem w knieje wędrował,
Broń wszelaka gotował,
Aż tu trąby zagrały,
Wyszedł niedźwiedź zuchwały.

Była bójka nie lada,
Chto tu komu śnierć zada.
Pod ziecór grają rogi,
Miś nie wrócił z barłogi¹⁰

     Piosenka otrzymana przez A. Chętnika od Żukowskiej z Dobregolasu z 1931 r.

Pojechał myśliwy z rana na zające,
Nic nie upolował, tak się zafrasował.
Stał w dole, mówi: ach Boże,
Że las bez zwierzyny tu być nie może.
Psy lecą i wdzięcznie w chojniaku niuchają,
Po wszystkich jaskiniach odgłos swój podają.
Wtem rety, wilk wylazł z kniei,
Niepróżny trud strzelca już jest w nadziei¹¹
 

Sztuka obrzędowa

Pieczywo obrzędowe (Nowe latko). Wyroby: Wiesławy Bogdańskiej z Kadzidła  (2, 4, 6) Andrzeja Staśkiewicza z Kadzidła (3), Genowefy Staśkiewicz ze Strzałek (5) i ze zbiorów Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce (1)

     Obecnie na kiermaszach i festynach kurpiowskich spośród byśków najpopularniejsze są jelenie (rogacze), barany, kozy, psy, a nowe latka przyjęły formę pastuszka otoczonego przez zające (zajunce), sarny (kozy). Figurki kształtowali mężczyźni, z których wielu polowało, naturalne było zatem umieszczenie na kręgu dzikich zwierząt z nadzieją, że w nadchodzącym roku pole i las będą darzyły obficie. Nowe latka po wypieku dawano dzieciom do jedzenia, zawieszano je w izbie u pułapu w uprzywilejowanym miejscu, a w razie potrzeby rozmoczone w wodzie (…) Krowy, jelonki, jeglacki… dawali krowom, coby miały dobre cielocki.
     Korzeni lepienia „byśków” i tworzenia „nowych latek” z różnymi postaciami należy szukać w prehistorii. W muzeach archeologicznych świata zgromadzono setki kultowych figurek zwierząt, a magiczne kręgi były bezpiecznymi miejscami do kontaktowania się z bóstwem.
   Niewielkimi stworzeniami z wosku pszczelego na święto Matki Boskiej Gromnicznej i św. Rocha opiekuna zwierząt, zdobiono gromnice wotywne, mające znaczenie kultowe. Poświęcone chroniły dobytek od piorunów oraz wilków, których na Kurpiowszczyźnie nie brakowało i od innych uciążliwych plag. Woskowe wyobrażenia zwierząt były także same w sobie wotami składanymi w ofierze. Z czasem gromnice i stworzenia, brastewni (członkowie rady parafialnej) wypożyczali uczestnikom mszy świętej za opłatą lub ofiarami w naturze. Wierni obnosili je przed ołtarzem, modląc się o pomyślność w gospodarce i łowach.
     Rozwój twórczości artystycznej na Kurpiach datuje się od połowy XIX wieku. Naturalnym i najtańszym surowcem było drewno. Z tego powodu niektórzy badacze nazwali Kurpie obszarem cywilizacji drewna. Oprócz zawodowych cieśli, wędrownych i osiadłych rzeźbiarzy (bogorobów, wierzbiarzy) zyskujących uznanie społeczne, wzrosło zainteresowanie drobną rzeźbą, głównie o tematyce religijnej. Liczni niezawodowi twórcy na własny lub sąsiadów użytek potrafili wykonać wszelkie prace budowlane, remontowe, artystyczne. Jacek Olędzki przytacza wypowiedź Kurpia:
     U nas każdy, jak chciał, to se wyrzeźbił jaką niebądź osóbkę, czy sigurkę... Były wśród nich także rzeźby z motywami zwierząt i myśliwych, wykonywane w różnych technikach i na różnych przedmiotach użytkowych Po pierwszej wojnie światowej rzeźbiarstwo kurpiowskie niemal całkowicie upadło. Na szczęście od połowy lat pięćdziesiątych zaczęło się odradzać, a dzisiaj możemy mówić o jego rozkwicie i popycie na drobną rzeźbę oferowaną na targach, jarmarkach, festynach, odpustach i kiermaszach z okazji tradycyjnych świąt. Niemałą rolę w rozpowszechnianiu sztuki ludowej odgrywają samorządy (Ostrołęka, Kadzidło), właściciele gospodarstw agroturystycznych (Czarnia), które w celach promocyjnych wykorzystują tradycyjną rzeźbę o motywach typowych dla regionu kurpiowskiego i eksponują ją na poboczach dróg i placach miejskich.

Elementy architektury domostw

     Jednym z najstarszych elementów zdobniczych chat kurpiowskich były tzw. śparogi, zwane w Puszczy Białej rogalami, koźlarzami. Były to długie szczytowe deski, wiatrówki, okalające strzechę, założone na krzyż, z ozdobnymi zakończeniami w formie zakrzywionych rogów (m.in. turów i żubrów), stylizowanych głów zwierząt (konie, psy, ptaki, kuny, wiewiórki, jelenie), toporów oraz inne wzorów geometrycznych. Kształt śparogów niewątpliwie odzwierciedlał zamiłowania gospodarza lub cieśli budującego dom. Miedzy śparogami zamieszczano niekiedy ozdoby i krzyże. Spośród setek wzorów zebranych przez A. Chętnika (Puszcza Zielona) i Marię Żywrską (Puszcza Biała), znajdujemy wzory nawiązujące do tematyki leśno - łowieckiej. Wg M. Żywirskiej śparogi miały znaczenie kultowe, podobnie, jak zakończenia dziobów statków, ozdoby rycerskich hełmów.
    Innymi elementami architektonicznymi były gzymsy nadokienne o tematyce animalistycznej i myśliwskiej, okiennice malowane w koguty, koniki i jelenie, oraz zdobienia deskowanych szczytów elementami jelenich poroży.